Το Νόμπελ της ντροπής (19 Οκτωβρίου 2010) Φανταστείτε ότι μια επιδημία βαριάς φυματίωσης έχει ξεσπάσει σε όλο τον κόσμο. Τώρα σκεφτείτε τι θα γινόταν αν, την ίδια χρονιά που τα θύματά της πολλαπλασιάζονται, η επιτροπή Νόμπελ αποφάσιζε να απονείμει το βραβείο ιατρικής σε τρεις επιδημιολόγους που όχι μόνο αγνοούσαν την φυματίωση σε όλη τους την καριέρα, αλλά και που συστηματικά απέκλειαν την πιθανότητα να επιστρέψει η φυματίωση ως επιδημία. Φαντάζομαι να συμφωνείτε ότι ένα τέτοιο Νόμπελ, εν μέσω κρίσης, θα εξόργιζε όλους. Κι όμως, μια τέτοια ανακοίνωση έγινε την περασμένη εβδομάδα αλλά κατακραυγή καμία.

Το εν λόγω βραβείο Νόμπελ αφορά τα οικονομικά. Οι τρεις καλοί συνάδελφοι (Peter Diamond, Dale Mortenson και Chris Pissarides) είναι αναμφισβήτητα εξαιρετικοί τεχνίτες των μαθηματικών μοντέλων που πλάθουν. Ο ένας μάλιστα από αυτούς, ο ελληνοκύπριος Chris Pissaridis, είναι και γλυκύτατος άνθρωπος, εντυπωσιακά καλός δάσκαλος και ενάρετος πανεπιστημιακός.

Όμως, παρόλο που πολύ θα ήθελα να γιορτάσω κι εγώ τα χαρμόσυνα νέα που ένας Ελληνοκύπριος πέτυχε μια τέτοια αναγνώριση, έχουμε υποχρέωση να σταθούμε στην πικρή αλήθεια που αφορά την επιστημονική συνεισφορά των οικονομολόγων στην κοινωνία. Επιτρέψτε μου να ξεκινήσω αντιγράφοντας (και μεταφράζοντας) την παρουσίαση του έργου των νέων Νομπελιστών τους από την Financial Times (φύλλο 11ης Οκτωβρίου 2010):

Συνεισέφεραν θεμελιωδώς στο πως κατανοούμε τον τρόπο που η ζήτηση και η προσφορά εξισορροπούνται στην περίπτωση που οι συναλλαγές κοστίζουν ή όταν η πληροφόρηση κοστίζει στους συναλλασσόμενους… Οι θεωρίες των Νομπελιστών δείχνουν πως δεν αρκεί να υπάρχουν αγοραστές και πωλητές που, κατ’ αρχήν, μπορούν να συνάψουν μια συναλλαγή. Αυτοί οι αγοραστές και πωλητές πρέπει, επί πλέον, να ανακαλύψουν αλλήλους και να καταφέρουν να τα «βρουν», αντί να περιμένουν μέχρι να βρουν μια καλύτερη προσφορά.

Οι συναλλαγές δεν γίνονται αυτόματα αλλά μόνο μετά από μια διαδικασία ψαξίματος ή έρευνας που κοστίζει. Αυτό σημαίνει ότι οι αγορές μπορεί είναι αποτελεσματικές, μη αποτελεσματικές ή και να μην υπάρχουν καθόλου. Οι ιδέες των Νομπελιστών εφαρμόστηκαν, από τους ίδιους και από άλλους ερευνητές, σε μια ευρεία γκάμα αγορών, συμπεριλαμβανομένων της αγοράς ακινήτων, κεφαλαίων, ακόμα και τις επιλογές συζύγων. Όμως η πιο σημαντική εφαρμογή αφορά τις αγορές εργασίας. Οι τριβές στην διαδικασία «παντρέματος» εργαζομένων και κενών θέσεων εργασίας μπορεί να οδηγήσουν σε αναποτελεσματικότητες στην αγορά εργασίας. Συγκεκριμένα, η αγορά οδηγεί σε καταστάσεις όπου η ανεργία επιμένει ακόμα κι όταν υπάρχουν εργαζόμενοι που θα δούλευαν στους μισθούς που οι εργοδότες είναι διατεθειμένοι να πληρώσουν.

Και τώρα η πραγματική μετάφραση στην καθομιλουμένη: οι τρεις Νομπελίστες πέρασαν δεκαετίες μελετώντας τι συμβαίνει όταν υπάρχουν δουλειές αλλά οι εργαζόμενοι που θα τις ήθελαν δεν μπορούν να βρουν, ή να τα βρουν, με τους εργοδότες που θα ήθελαν, εν δυνάμει, να τους προσλάβουν. Και το αντίθετο: περιπτώσεις όπου οι εργοδότες δεν μπορούν να διακρίνουν ποιοι είναι οι εργαζόμενοι που θέλουν να προσλάβουν με αποτέλεσμα και οι θέσεις εργασίας να παραμένουν κενές και οι εργαζόμενοι άνεργοι.

Παράδειγμα πρώτο: ο εργοδότης Κώστας θα ήθελε πολύ να προσλάβει την εργαζόμενη Μαρία αν ήξερε πόσο πραγματικά καλή υπάλληλος είναι η Μαρία. Παράλληλα, η Μαρία θα ήθελε διακαώς να δουλέψει για τον Κώστα με τον μισθό που ο Κώστας είναι διατεθειμένος να της δώσει. Κι όμως: ο Κώστας δεν προσλαμβάνει την Μαρία και μια θέση εργασίας μένει κενή την ώρα που μια καθόλα ικανή υπάλληλος παραμένει άνεργη. Γιατί συμβαίνει αυτό;

Μία εξήγηση, που προκύπτει από την έρευνα των Νομπελιστών, είναι η εξής: ο Κώστας παρατηρεί ότι η Μαρία θα δούλευε για λιγότερα από αυτά που εκείνος είναι έτοιμος να της προσφέρει. Ο Κώστας δεν είναι σίγουρος αν αυτό συμβαίνει επειδή η Μαρία είναι απελπισμένη (λόγω της ανεργίας της) ή επειδή η ίδια κρίνει ότι δεν είναι αρκετά καλή για έναν τόσο καλό μισθό. Αυτή η αβεβαιότητα, εφόσον είναι αρκετά έντονη, αρκεί για να αποτρέψει την πρόσληψη της Μαρίας.

Παράδειγμα δεύτερο: η εργαζόμενη Ευρυδίκη θεωρεί ότι μπορεί να βρει καλλίτερη δουλειά από αυτή που έχει ως υπάλληλος του εργοδότη Ονούφριου. Το πρόβλημα όμως είναι ότι το εγχείρημα εξεύρεσης μιας πολύ καλής δουλειάς είναι χρονοβόρο (χρειάζεται να πηγαίνεις σε συνεντεύξεις, πιθανόν σε άλλες πόλεις, να επισκέπτεσαι εταιρείες, γραφεία εξεύρεσης εργασίας κλπ).

Με αυτή την εκτίμηση κατά νου, η Ευρυδίκη παραιτείται με σκοπό να ψάξει για την πολυπόθητη καλλίτερη θέση εργασίας. Είναι, λένε οι Νομπελίστες μας, σαν να επενδύει στο μέλλον της (δέχεται να θυσιάσει τον σημερινό μισθό της με σκοπό καλλίτερες μελλοντικές αμοιβές). Να λοιπόν άλλη μια εξήγηση της συμβίωσης ανεργίας με μια άδεια θέση εργασίας (εκείνη που έχει τώρα στην εταιρεία του ο Ονούφριος): Οι άνεργοι επενδύουν επιλέγοντας ορθολογικά να είναι… άνεργοι.

Όλες οι παραπάνω υποθέσεις παρουσιάζονται στο δημοσιευμένο έργο των Νομπελιστών υπό την μορφή προχωρημένων μαθηματικών μοντέλων που είναι αξιοθαύμαστα από την σκοπιά της τεχνικής και ακόμα της αισθητικής τους πληρότητας. Όσον αφορά στην ουσία, το νόημά τους, παραπάνω σας έδωσα δύο παραδείγματα. Θα μπορούσα να σας βομβαρδίσω με πολλά ακόμα του σκεπτικού που πηγάζει μέσα από αυτά τα μοντέλα των τριών νέων Νομπελιστών.

Δεν χρειάζεται όμως. Πιάσατε νομίζω το νόημα: πρόκειται για ένα μεγάλο και εντυπωσιακό ερευνητικό έργο στοχευμένο στο μέγα ζήτημα της ανεργίας που όμως δεν έχει απολύτως τίποτα να πει, ούτε μια λέξη, για τις οικονομικές κρίσεις που γιγαντώνουν την ανεργία και καταστρέφουν τις θέσεις εργασίας σε όλους τους κλάδους ταυτόχρονα. Ούτε μία λέξη!

Καταλαβαίνετε τώρα τον παραλληλισμό της πρώτης παραγράφου μου με την επιδημία φυματίωσης; Το 2008 στις ΗΠΑ και την Ευρώπη, και δύο χρόνια αργότερα εδώ στην Ελλάδα, ο διεθνής καπιταλισμός εισήλθε σε μια καταστροφική Κρίση. Την μεγαλύτερη από το 1929. Σήμερα, αυτή την στιγμή, κάθε μήνα πάνω από 250 χιλιάδες οικογένειες ζουν την ταπείνωση της έξωσης από τα σπίτια τους μόνο στις ΗΠΑ και την Βρετανία. Τουλάχιστον πενήντα εκατομμύρια είναι οι νέοι άνεργοι λόγω της Κρίσης στις ανεπτυγμένες χώρες.

Πρόκειται για την επιδημία της εποχής μας που θέτει ανθρώπινες μάζες στην νεκρή ζώνη της ανέχειας και της ανεργίας. Την στιγμή λοιπόν που ακόμα και ο κ. Bernanke, ο διοικητής της Κεντρικής Τράπεζας των ΗΠΑ, είναι θορυβημένος από το φάσμα και την δυναμική της παγκόσμιας επιδημίας ανεργίας που εξαπλώνεται από την οικοδομή και τους αγρούς μέχρι τις βιομηχανίες υψηλής τεχνολογίας, οι τρεις καλοί οικονομολόγοι επιβραβεύονται για έρευνα του φαινομένου της ανεργίας που βασίζεται σε μοντέλα στα οποία μια Κρίση σαν την σημερινή είναι αδύνατη!

Πως γίνεται αυτό; Η απλή μου εξήγηση είναι ότι η επιστήμη μας έχει αναδειχθεί στην πιο περίεργη θεωρητική αποτυχία. Πάρτε ψευδοεπιστήμες όπως η αστρολογία. Ένας αστρολόγος δεν κερδίζει τίποτα όταν οι προβλέψεις του πέφτουν έξω. Η θεωρητική αποτυχία δεν του κάνει καλό. Γι’ αυτό τον λόγο και πασχίζει να εκφέρει προβλέψεις που ουσιαστικά να μην προβλέπουν τίποτα ουσιαστικό ώστε να μην μπορεί να πέσουν έξω.

Οι οικονομολόγοι όμως δεν πτοούμαστε. Αντίθετα με την αστρολογία, η εξουσία των οικονομολόγων είναι αντιστρόφως ανάλογη με την ικανότητά τους να έχουν κάτι χρήσιμο να πουν για τον υπάρχοντα καπιταλισμό! Επειδή αυτός ο ισχυρισμός μου σηκώνει μεγάλη συζήτηση, δεν θα σας κουράσω εδώ με μια πλήρη παρουσίαση της εξελικτικής διαδικασίας που η πολιτική και κοινωνική εξουσία των οικονομολόγων ενισχύεται από τις θεωρητικές μας αποτυχίες. Θα περιοριστώ λοιπόν στην εξής περίληψη του επιχειρήματος:

Τα οικονομικά αποκτούν όλο και μεγαλύτερη εξουσία πάνω στην κοινωνία (πείθοντάς την ότι διαθέτουν το κλειδί της λύσης των οικονομικών προβλημάτων τόσο της ίδιας όσο και των επιχειρήσεων, νοικοκυριών, κρατών κλπ) λόγω δύο ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους.

(α) Της ασυγκράτητης φιλοδοξίας να εξηγήσουν όλα τα κοινωνικά φαινόμενα με μαθηματικά μοντέλα σαν αυτά των τριών Νομπελιστών (π.χ. το ίδιο μοντέλο που εξηγεί γιατί ο Κώστας δεν προσλαμβάνει την Μαρία, με μια ανεπαίσθητη αλλαγή, χρησιμοποιείται για να εξηγήσει γιατί δεν παντρεύονται – με αποτέλεσμα να μένουν άνθρωποι στο ράφι όταν θα μπορούσαν να είναι μαζί). Έτσι, τα οικονομικά εμφανίζονται ως η κοινωνική επιστήμη που δεν έχει ανάγκη κανέναν – που μπορεί να εξηγεί τα πάντα, από την τιμή του καφέ και το επίπεδο ανεργίας μέχρι την επιλογή συντρόφων και την εξέλιξη των κανόνων της ηθικής.

(β) Μιας εξελικτικής διαδικασίας που, με τρόπο που θα κατανοούσε πλήρως ο Δαρβίνος, μετατρέπει τις στάχτες της οικονομικής επιστήμης σε χρυσό. Πιο συγκεκριμένα, οι οικονομολόγοι ξεκινάμε να χτίζουμε τα μαθηματικά μοντέλα μας με συγκεκριμένες υποθέσεις που τις επιλέγουμε έτσι ώστε να «λύνονται» τα μαθηματικά και να καταλήγουμε σε συγκεκριμένα συμπεράσματα (π.χ. ότι η ανεργία μπορεί να συνυπάρχει με κενές θέσεις εργασίας). Όμως, για να λύνονται τα μαθηματικά, οι υποθέσεις μας πρέπει να παραμείνουν σχεδόν παιδικές, απλοϊκές.

Έτσι, τα μοντέλα μας δεν έχουν καμία σχέση με τον υπάρχοντα καπιταλισμό (καλή ώρα τα υποδείγματα των τριών Νομπελιστών). Καταλήγουμε λοιπόν σε οικονομικές θεωρίες που δεν αφορούν τον καπιταλισμό και που δεν μπορούν να πουν τίποτα για τις κρίσεις του, όπου η μαζική ανεργία απλά δεν υπάρχει. Εδώ βρίσκεται το κλειδί της περίεργης επιτυχίας του σιναφιού μου:

Έχοντας προσφέρει στους έχοντες την εξουσία εκπληκτικά περίπλοκες θεωρίας για την οικονομία στις οποίες όμως δεν χωράνε «άβολες» αναφορές στην μαζική ανεργία και στα άλλα δεινά που η εξουσία πολύ προτιμά να αγνοεί, οι οικονομολόγοι επιβραβεύονται για τις θεωρίες τους αυτές. Πως; Με θέσεις συμβούλων, με προεδριλίκια σε τράπεζες και οργανισμούς και, τελικά, κάποιοι εξ αυτών (οι πιο επιδέξιοι στο κτίσιμο τέτοιων μαθηματικών μοντέλων) και με Νόμπελ.

Η υπόθεσή μου λοιπόν είναι ότι ένα βασικό στοιχείο της παθολογίας των κοινωνιών μας είναι αυτός ο μηχανισμός αμοιβαίας αλληλο-ενίσχυσης (ή ανάδρασης) μεταξύ: (α) των θεωρητικών αποτυχιών των οικονομολόγων, (β) της ικανότητας της πολιτικής και οικονομικής εξουσίας να μην πλήττεται από τις κρίσεις που προκαλεί, και (γ) της όλο και μεγαλύτερης κοινωνικής εξουσίας των οικονομικών. Κάθε ένα από αυτά τα τρία φαινόμενα (α), (β) και (γ) ενισχύουν και ενισχύονται από τα υπόλοιπα.

Όσο αυτός ο μηχανισμός παραμένει μυστικός και δεν πέφτει πάνω του το φως του ήλιου, το παρόν οικονομικό σύστημα (ο υπάρχων τραπεζοκρατούμενος καπιταλισμός) και τα οικονομικά θα ενισχύονται το ένα από τις αστοχίες του άλλου. Αυτή η συντονισμένη πορεία θα βαθαίνει την Κρίση τόσο σε όρους οικονομικούς όσο και στον χώρο της διανόησης, της ποιότητας του δημόσιου διαλόγου. Και το χειρότερο είναι ότι θα αλληλο-ενισχύονται όσο:

(α) τα οικονομικά παραμένουν πιστά στα κομψά μαθηματικά μοντέλα που έχουν την ίδια σχέση με τον καπιταλισμό που έχει η Χολυγουντιανή Τροία με τον Όμηρο, και

(β) η σημερινή καταστροφική οικονομική πολιτική, σε παγκόσμιο και ευρωπαϊκό επίπεδο, επεκτείνεται υποβοηθούμενη από μια οικονομική θεωρία που, λόγω της απόστασής της από την πραγματικότητα, δίνει στην εξουσία το ένα άλλοθι μετά το άλλο.

Κλείνω με ένα πολύ προσωπικό συμπέρασμα: Ίσως ποτέ στην ιστορία του ανθρώπινου πνεύματος δεν έχει οικοδομηθεί ένας τέτοιος ιδεολογικός και θεωρητικός θρίαμβος στην βάση μιας τεράστιας αλυσίδας θεωρητικών αποτυχιών, όπως αυτές των σύγχρονων οικονομολόγων. Δεδομένου ότι το Νόμπελ ακόμα συμβολίζει την επιστημονική συμβολή στην επίλυση (και όχι στην ενίσχυση και πολλαπλασιασμό) βασικών προβλημάτων της ανθρωπότητας, μία λύση υπάρχει: η άμεση κατάργηση του Νόμπελ Οικονομικών.

Απλά παρατήρησε τις φωτογραφίες προσεκτικά.
Λύνεται κάθε λογική απορία. Το Νόμπελ της ντροπής (19 Οκτωβρίου 2013) Τέτοια εποχή, πριν τρία χρόνια, έκανε την εμφάνισή του, στο protagon, το πιο πάνω  άρθρο με τον σημερινό τίτλο: Το «Νόμπελ της Ντροπής»  Η εισαγωγική παράγραφος έλεγε τα εξής, τα οποία αναπαράγω καθώς ισχύουν απολύτως και ως προς το φετεινό «Νόμπελ» Οικονομικών το οποίο μόλις απενεμήθη:

«Φανταστείτε ότι μια επιδημία βαριάς φυματίωσης έχει ξεσπάσει σε όλο τον κόσμο. Τώρα σκεφτείτε τι θα γινόταν αν, την ίδια χρονιά που τα θύματά της πολλαπλασιάζονται, η επιτροπή Νόμπελ αποφάσιζε να απονείμει το βραβείο ιατρικής σε τρεις επιδημιολόγους που όχι μόνο αγνοούσαν τη φυματίωση σε όλη τους την καριέρα, αλλά και που συστηματικά απέκλειαν την πιθανότητα να επιστρέψει η φυματίωση ως επιδημία. Φαντάζομαι να συμφωνείτε ότι ένα τέτοιο Νόμπελ, εν μέσω κρίσης, θα εξόργιζε όλους. Κι όμως, μια τέτοια ανακοίνωση έγινε την περασμένη εβδομάδα αλλά κατακραυγή καμία.»

Οι φετινοί νικητές του πολύκροτου βραβείου είναι οι κύριοι Eugene Fama και Lars Peter Hansen, του Πανεπιστημίου (και της λεγόμενης Σχολής) του Σικάγο, και ο Robert Shiller του Πανεπιστημίου του Yale. Το ότι ο κ. Fama (και σε μικρότερο βαθμό ο κ. Hansen) κρίθηκε κατάλληλος για αυτή τη μέγιστη τιμητική διάκριση ενισχύει στα μέγιστα το συμπέρασμα του άρθρου εκείνου που πρωτοεμφανίστηκε τον Οκτώβριο του 2010:

«Ίσως ποτέ στην ιστορία του ανθρώπινου πνεύματος δεν έχει οικοδομηθεί ένας τέτοιος ιδεολογικός και θεωρητικός θρίαμβος στη βάση μιας τεράστιας αλυσίδας θεωρητικών αποτυχιών, όπως αυτές των σύγχρονων οικονομολόγων. Δεδομένου ότι το Νόμπελ ακόμα συμβολίζει την επιστημονική συμβολή στην επίλυση (και όχι στην ενίσχυση και πολλαπλασιασμό) βασικών προβλημάτων της ανθρωπότητας, μία λύση υπάρχει: η άμεση κατάργηση του Νόμπελ Οικονομικών.»

Πράγματι, η επιλογή του κ. Fama αποτελεί μέγιστη πρόκληση απέναντι τόσο στα θύματα του Κραχ του 2008 (και της Κρίσης που ακολούθησε, και η οποία τυραννά και την Ελλάδα σήμερα) όσο και απέναντι σε κάθε λογικά σκεπτόμενο άνθρωπο. Κι αυτό επειδή ο κ. Fama ήταν ο άνθρωπος που έδωσε στη Wall Street, και στους λοιπούς τραπεζίτες, τη θεωρητική και «επιστημονική» νομιμοποίηση (κάλυψη δηλαδή) να προβούν στα έκτροπα που οδήγησαν στο Κραχ.

Με τις έξυπνες θεωρητικές του διατυπώσεις δημιούργησε την ψευδαίσθηση ότι οι αγορές πάντα και παντού δίνουν τις «σωστές» τιμές στους χάρτινους τίτλους. Με άλλα λόγια, απέκλεισε το ενδεχόμενο οι αγορές να δημιουργήσουν φούσκες των οποίων το σκάσιμο να προκαλέσει μια κρίση.

Με απλά λόγια, ήταν ο θεωρητικός που εξόπλισε το χέρι της Wall Street με το όπλο που σκότωσε τα όνειρα μιας γενιάς. Χτες, εν την σοφία της, η Τράπεζα της Σουηδίας απεφάνθη ότι ο κύριος αυτός πρέπει να τιμηθεί με «Νόμπελ». Τι να πει κανείς…

Ως απόδειξη ότι η εν λόγω επιτροπή αποτελείται από εκλέκτορες που δεν είναι μόνο ανόητοι αλλά είναι και δειλοί, δεν τόλμησαν να δώσουν το βραβείο μόνο στον κ. Fama και στον συνάδελφό του από το Σικάγο ο οποίος κινείτο λίγο πολύ εντός της «γραμμής» Fama (τον κ. Hansen). Φοβούμενοι την εύλογη κατακραυγή, προσέθεσαν και τρίτο νικητή στο φετινό βραβείο: τον εξαιρετικό καθηγητή του Yale Robert Shiller – έναν άνθρωπο ο οποίος μέρα-νύχτα πασχίζει (και καταφέρνει) να αποδείξει, με στατιστικά και θεωρητικά εργαλεία, πόσο επικίνδυνη είναι η θεωρία του… κ. Fama. (Ο Shiller έγινε γνωστός φέρνοντας στο φως τη συχνότητα με την οποία η θεωρία του κ. Fama ανατρέπεται από την πραγματικότητα.)

Θα πει κάποιος: Γιατί δεν επικροτείς το γεγονός ότι η επιτροπή έδειξε αμεροληψία, βραβεύοντας και τον κ. Fama και τον κ. Shiller; Επειδή, αγαπητέ αναγνώστη, εδώ δεν πρόκειται για δύο επιστήμονες με μια εύλογη, δημιουργική και ενδιαφέρουσα διαφωνία. Εδώ έχουμε μια περίπτωση ανάλογη με την υποθετική απονομή του Νόμπελ Φυσικής τόσο στον Γαλιλαίο όσο και στον Ιεροεξεταστή που τον καταδίκασε. (!!!)

Κλείνοντας, για όσους ενδιαφέρονται για την ουσία της «Θεωρία των Αποτελεσματικών Αγορών» για την οποία εισέπραξε το «Νόμπελ» ο κ. Fama, ακολουθεί η παρουσίαση των τριών αλληλένδετων τοξικών θεωριών οι οποίες, προ του 2008, νομιμοποίησαν θεωρητικά το ξεχαρβάλωμα όλων των κανόνων που, έως το 1998, έθεταν όρια στην ασυδοσία των τραπεζιτών. Οι τρεις αυτές τοξικές θεωρίες είναι: Η «Θεωρία Ορθολογικών Προσδοκιών», η Θεωρία των Αποτελεσματικών Αγορών» του κ. Fama και, τέλος, η «Θεωρία των Πραγματικών Οικονομικών Κύκλων».

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: Τρεις τοξικές θεωρίες (2)

Θεωρία 1η: Η Υπόθεση Ορθολογικών Προσδοκιών – ΥΠΟ (3) Έστω μια θεωρία Θ που αφορά στους κανόνες που διέπουν τις δικές μας πράξεις και τις πράξεις των ανταγωνιστών μας. Η ΥΠΟ λέει το εξής απλό: Απορρίπτουμε τη Θ εφόσον η ακρίβειά της βασίζεται στην υπόθεση ότι κάποιοι από εμάς θα συμπεριφέρονται αντίθετα από τους κανόνες που, σύμφωνα με τη Θ, διέπουν (ή θα έπρεπε να διέπουν) τις πράξεις μας! Με άλλα, πιο απλά, λόγια, απορρίπτονται όλες οι θεωρίες που υποτιμούν τη δυνατότητα κάποιων ανθρώπων (των οποίων τη συμπεριφορά εξηγούν) να τις κατανοούν και να τις εκμεταλλεύονται για ίδιον όφελος.

Επειδή αυτό ακούγεται πολύ περίπλοκο, ένα παράδειγμα είναι αναγκαίο: Ας πάρουμε τη θεωρία Θ που εξηγεί πώς μπλοφάρουν οι καλοί παίκτες στην πόκα (ή σε οποιοδήποτε χαρτοπαίγνιο ή, γιατί όχι, στο Χρηματιστήριο). Προσέξτε γιατί η Θ αναγκαστικά πρέπει να υποθέτει ότι οι περισσότεροι παίκτες δεν γνωρίζουν τη Θ: Έστω ότι σε μια παρτίδα πόκας η Θ μου λέει ότι πρέπει να μπλοφάρω.

Για να είναι σοφή αυτή η συμβουλή, δεν πρέπει να γνωρίζει ο αντίπαλός μου ότι αυτό με συμβούλεψε η Θ (καθώς αν το γνώριζε θα ήξερε ότι ετοιμάζομαι να μπλοφάρω και έτσι η μπλόφα μου θα αποτύγχανε). Πώς δεν θα το ξέρει; Ο μόνος τρόπος είναι να είμαι εγώ αρκετά έξυπνος να γνωρίζω τη Θ αλλά ο αντίπαλός μου να μην την ξέρει. Άρα, η Θ μου είναι χρήσιμη (δηλαδή είναι «καλή» θεωρία) μόνο εφόσον δεν τη γνωρίζει ο αντίπαλός μου. Συμπερασματικά, είτε η Θ μου είναι χρήσιμη, όταν οι αντίπαλοί μου δεν τη γνωρίζουν, είτε είναι άχρηστη, όταν όλοι τη γνωρίζουν. 

Σε αυτό το σημείο παρεμβαίνει η ΥΠΟ λέγοντας το εξής: Καμία τέτοια θεωρία Θ δεν μπορεί να εξηγεί τις πράξεις μας για πολύ καιρό καθώς βασίζεται στην υπόθεση ότι μια μεγάλη μερίδα ατόμων θα συμπεριφέρεται με τρόπο που θα μετάνιωναν αν ήξεραν τη Θ. Στον βαθμό που οι συμμετέχοντες που τη γνωρίζουν κερδίζουν εις βάρος εκείνων που δεν τη γνωρίζουν, όλοι έχουν κίνητρο να τη μάθουν.

Όμως όταν όλοι την κατανοήσουν, παύει να μπορεί να δίνει συμβουλές για το πότε πρέπει να μπλοφάρεις. Αχρηστεύεται. Η ΥΠΟ λοιπόν σπεύδει σε αυτό το συμπέρασμα λέγοντας ότι θεωρία του πότε πρέπει να μπλοφάρεις στην πόκα δεν μπορεί να υπάρξει. Ή, τουλάχιστον, ότι δεν μπορεί να είναι χρήσιμη για πολύ καιρό. Αργά ή γρήγορα οι «παίκτες» θα την αχρηστεύσουν… κατανοώντας την.

Ως εδώ καλά. Γιατί κατατάσσω την ΥΠΟ στην κατηγορία των τοξικών θεωριών; Για να ισχύει η ΥΠΟ, τότε τα ανθρώπινα λάθη (όταν κάνουν προβλέψεις για κάποια οικονομική μεταβλητή, όπως, για παράδειγμα, ο πληθωρισμός, οι τιμές των δημητριακών, η τιμή ενός παραγώγου ή μιας μετοχής) πρέπει πάντα να είναι τυχαία, δηλαδή είναι αδύνατον να τυποποιηθούν, να συσχετιστούν ή να θεωρητικοποιηθούν. Αρκούν μερικά δευτερόλεπτα σκέψης για να αντιληφθεί κανείς ότι σύμφωνα με την ΥΠΟ δεν πρέπει να αναμένεται ποτέ Ύφεση και, πολλώ δε μάλλον, Κρίση.

Θεωρία 2η: Η Υπόθεση των Αποτελεσματικών Αγορών ΥΑΑ (4) Πρόκειται για την υπόθεση του Eugene Fama ότι κανείς δεν μπορεί συστηματικά να κερδίζει παίζοντας στις αγορές μαντεύοντας καλύτερα από… τις αγορές. Όπως κανείς δεν μπορεί να ελπίζει ότι αν στρίψει ένα νόμισμα θα μπορεί να προβλέπει συστηματικά αν θα προκύπτει κορώνα ή γράμματα, έτσι και στις αγορές συστηματικά κέρδη πάνω από τη μέση απόδοση των αγορών δεν νοούνται, σύμφωνα πάντα με την ΥΑΑ.

Ποιο είναι το σκεπτικό της ΥΑΑ; Το εξής: Θεωρείται δεδομένο ότι όλες οι γνωστές πληροφορίες (που έχουν κατ’ ιδίαν οι διαφορετικοί «παίκτες») έχουν ήδη παίξει τον ρόλο τους στη διαμόρφωση των τρεχουσών τιμών – έχουν, ουσιαστικά, αποκαλυφθεί ήδη! Αυτό δεν σημαίνει ότι όλοι οι «παίκτες» επιλέγουν σωστά. Κάποιοι υπερ-τιμούν τις μετοχές ή τους τίτλους που αγοράζουν ενώ άλλοι τις υπο-τιμούν. Όμως, ακόμα και όταν όλοι σφάλουν, η αγορά έχει «δίκιο» κατά μέσον όρο και έτσι κανείς δεν μπορεί συστηματικά να κερδίζει πάνω από τον μέσο όρο απόδοσης σε αυτή την αγορά. Μια υπόθεση για την οποία μόνο ο Πάνγλωσσος (του Βολταίρου) θα ήταν περήφανος, καθώς υποθέτει την καλλίτερη (και αποτελεσματικότερη) όλων των πιθανών αγορών!

Ο συνδυασμός των δύο παραπάνω θεωρητικών υποθέσεων (ΥΟΠ και ΥΑΑ) αποτέλεσε για δεκαετίες τη ραχοκοκαλιά των τοξικών θεωριών. Για ποιον λόγο; Επειδή οι υφέσεις είναι, εξ ορισμού, συστηματικά φαινόμενα στη διάρκεια των οποίων οι αποκλίσεις από το φυσιολογικό (π.χ. οι πτωχεύσεις νοικοκυριών και επιχειρήσεων) δεν είναι τυχαίες αλλά αλληλένδετες και συσχετισμένες. Όσο αιφνιδιαστικά και αν ενσκήπτουν, εκτυλίσσονται με έναν συγκεκριμένο τρόπο και η κάθε μια από τις φάσεις τους συσχετίζεται με ό,τι προηγήθηκε.

Όσοι πίστεψαν προ του 2008 ότι η οικονομία της αγοράς σέβεται τον συνδυασμό ΥΟΠ και ΥΑΑ πείθονταν ότι δεν μπορεί ποτέ να προκύψει Ύφεση ή Κρίση. Αυτή η πεποίθηση ήταν που έκανε τους «παίκτες» του χρηματοπιστωτικού τομέα, τους μεγαλοτραπεζίτες, τους πολιτικούς, τους κεντρικούς τραπεζίτες κοκ να πράττουν χωρίς ειρμό και περιορισμό, πεπεισμένοι πως, ό,τι και να κάνουν, όλα καλά θα πάνε. Αυτή η πεποίθηση, με άλλα λόγια, αυτές οι τοξικές θεωρίες συνεισέφεραν τα μέγιστα στην Κρίση. Και τι νομίζετε ότι έκαναν όταν ξάφνου ξέσπασε η Κρίση που οι θεωρίες τους είχαν αποκλείσει ως αδύνατες; Απλά στρέφονταν στην τρίτη τοξική θεωρία:

Θεωρία 3η: Θεωρία Πραγματικών Οικονομικών Κύκλων – ΘΠΙΚ (5) Με αφετηρία τις πρώτες δύο εκ των τοξικών θεωριών (βλ. ΥΟΠ και ΥΑΑ πιο πάνω) η ΘΠΟΚ παρουσιάζει τον καπιταλισμό ως μια εύρυθμη Γαία. Αν αφεθεί μόνος του, θα πετύχει αυτόματα μια κατάσταση αρμονίας του «οικοσυστήματός» του δίχως ποτέ να δημιουργεί Κρίσεις (όπως το 2008).

Ωστόσο, ενδέχεται να δεχτεί «εξωγενή» σοκ, εξωτερικές επιθέσεις όπως, π.χ. η Γαία που πλήττεται από μετεωρίτες. Πώς αντιδρά ο πλανήτης σε αυτές τις «επιθέσεις»; Σταδιακά αλλά σίγουρα. Στην αρχή μπορεί (αν ο μετεωρίτης είναι μεγάλος) να αλλάξει ακόμα και το κλίμα, να εξαπλωθούν οι πάγοι (έτσι όπως έγινε στην Εποχή των Παγετώνων). Όμως κάποια στιγμή η Γαία αντιδρά ενδογενώς και προσαρμόζεται απορροφώντας τα εξωγενή σοκ. Κάπως έτσι αντιμετωπίζει η ΘΠΟΚ τις οικονομικές Κρίσεις.

Ξεκινώντας με τις υποθέσεις ΥΑΑ-ΥΟΠ, θεωρεί ότι οι κρίσεις έρχονται απέξω, εκτός της λειτουργίας του καπιταλιστικού συστήματος. Π.χ. προκαλούνται από τον παρεμβατισμό των κυβερνήσεων, από μια ανυπάκουη Κεντρική Τράπεζα, από τα ειδεχθή συνδικάτα, τους Άραβες πετρελαιοπαραγωγούς, τους ξένους, κ.λπ. Για την Κρίση, με άλλα λόγια, φταίνε παράγοντες εξωγενείς προς τις αγορές. Κι όπως η Γαία καταφέρνει να απορροφήσει τα εξωγενή σοκ, έτσι και οι κοινωνίες της αγοράς, εφόσον τις αφήσουν οι «εξωγενείς» παράγοντες (π.χ. το κράτος) στην ησυχία τους, ξέρουν πώς να τα απορροφήσουν και να προσαρμοστούν.

Μπορεί να απαιτηθεί κάποιο χρονικό διάστημα μέχρι να απορροφηθούν τα κύματα του σοκ και ενδέχεται να υπάρξουν πολλά θύματα, όμως ο καλύτερος τρόπος αντιμετώπισης μιας Κρίσης είναι να αφεθεί ο καπιταλισμός να ανταπεξέλθει μόνος του, χωρίς να υποστεί νέα σοκ από ιδιοτελείς κρατικούς αξιωματούχους και τους συνοδοιπόρους τους (οι οποίοι ισχυρίζονται υποκριτικά ότι προασπίζονται το δημόσιο συμφέρον προκειμένου να προωθήσουν τη δική τους ατζέντα).

Αυτή είναι η τρίτη των τριών τοξικών θεωριών που κυριαρχούσαν στην οικονομική επιστήμη προ του 2008. Οι πρώτες δύο συνεισέφεραν στη σημερινή Κρίση, πείθοντας ότι είναι… αδύνατη, ενώ η τρίτη έρχεται να συμπληρώσει το κακό επιχειρηματολογώντας ότι, τώρα που προέκυψε αυτό που δεν μπορούσε να έχει προβλέψει, καλό είναι να συνεχίσουμε να κάνουμε αυτό που κάναμε πριν προκύψει η Κρίση με μεγαλύτερη ένταση: Απορρύθμιση των αγορών, ιδιωτικοποίηση, αύξηση των ανισοτήτων κ.λπ. κ.λπ.

(1) Τα εισαγωγικά που περικλείουν το «Νόμπελ» οφείλονται στο ότι το Νόμπελ Οικονομικών δεν είναι πραγματικό Νόμπελ, όπως εκείνο της Φυσικής, της Λογοτεχνίας κ.λπ. Δημιουργήθηκε από την Κεντρική Τράπεζα της Σουηδίας και ονομάζεται «Βραβείο Οικονομικών της Τράπεζας της Σουηδίας προς τιμή του Alfred Nobel». Η επιτυχία της Τράπεζας της Σουηδίας ήταν να πείσει την επιτροπή των πραγματικών Νόμπελ να γίνεται η ανακοίνωση και η απονομή του δικού της βραβείου οικονομικών την ίδια εποχή και στο ίδιο κτίριο.

(2) Οι παρουσιάσεις των τριών αυτών θεωριών πρωτοεμφανίστηκαν στο παράρτημα του 1ο Κεφαλαίου του βιβλίου μου «Ο παγκόσμιος Μινώταυρος»

(3) Rational Expectations Hypothesis

(4) Efficient Markets Hypothesis

(5) Real Business Cycle Theory

Γιάννης Βαρουφάκης: 19 Οκτωβρίου 2010 και 19 Οκτωβρίου 2013 στο protagon

Ποιος ήταν ο δημιουργός των Νόμπελ και γιατί τα θεσμοθέτησε; Ο ‘Αλφρεντ Νόμπελ γεννήθηκε το 1833 στη Στοκχόλμη, την πρωτεύουσα της Σουηδίας. Ο πατέρας του Ιμάνουελ ήταν μηχανικός και εφευρέτης, ο οποίος, αφού υπέστη την οδυνηρή δοκιμασία της πτώχευσης, αναγκάστηκε να δοκιμάσει το 1837 την τύχη του στη Ρωσία, όπου πράγματι αυτή του χαμογέλασε. Το «κλειδί» ήταν ότι κατάφερε να εντυπωσιάσει τον τσάρο με μια από τις εφευρέσεις του, την υποθαλάσσια νάρκη κατά εχθρικών πλοίων.

Ο γιός του ‘Αλφρεντ, μορφώθηκε στην Αγία Πετρούπολη και (παρόλο που είχε κλίση στην ποίηση) συνέχισε στα βήματα του πατέρα του, ασχολούμενος με τη χημεία και τη μηχανική. Ανάμεσα στις πολλές εφευρέσεις του τα επόμενα χρόνια, η κυριότερη ήταν, το 1867, η «χειραγώγηση» της επικίνδυνα ασταθούς νιτρογλυκερίνης (από την οποία είχε σκοτωθεί ο νεότερος αδελφός του Εμίλ το 1864) σε ένα νέο ασφαλέστερο μείγμα, που ονομάστηκε από τον ίδιο «δυναμίτης», από την ελληνική λέξη «δύναμις».

Η εφεύρεση του δυναμίτη έφερε πραγματική επανάσταση στην εξορυκτική βιομηχανία, στις κατασκευές και στα πάσης φύσης έργα (π.χ. στη διάνοιξη των νέων σιδηροδρομικών γραμμών σε όλο τον κόσμο), με αποτέλεσμα ο Νόμπελ -ο οποίος στη συνέχεια εφηύρε ακόμα πιο εξελιγμένες εκρηκτικές ουσίες- να γίνει πάμπλουτος. Πολύ γρήγορα ο δυναμίτης αξιοποιήθηκε όχι μόνο για ειρηνικούς σκοπούς, αλλά και για πολεμικούς. Ο ίδιος, αν και, μεταξύ άλλων, ήταν ιδιοκτήτης της εταιρείας όπλων Bofors και φυσικά ενέκρινε τη στρατιωτική χρήση του δυναμίτη.

Ήταν όμως μια τραγική ειρωνεία της τύχης αυτή που τον ώθησε να δημιουργήσει τα βραβεία Νόμπελ. Όταν το 1888 πέθανε ο αδελφός του Λούντβιχ, εξαιτίας κάποιου δημοσιογραφικού λάθους δημοσιεύθηκε σε μια γαλλική εφημερίδα η νεκρολογία του ίδιου του ‘Αλφρεντ, ο οποίος είχε έτσι το «προνόμιο» να δει, όντας ακόμα ζωντανός, τι πίστευε ο κόσμος και ποια θα ήταν η μεταθανάτια γνώμη γι’ αυτόν. Στη «νεκρολογία» του ο ‘Αλφρεντ Νόμπελ χαρακτηριζόταν ως ο άνθρωπος που έβγαλε εκατομμύρια από τον θάνατο άλλων ανθρώπων, ως ένας «έμπορος του θανάτου» και ως «αυτός που πλούτισε εφευρίσκοντας τρόπους να σκοτώνονται περισσότεροι άνθρωποι πιο γρήγορα από ποτέ».

Συγκλονισμένος από αυτά που διάβασε, ο Νόμπελ αποφάσισε να κάνει κάτι για την υστεροφημία του και, κάπως έτσι, ένα χρόνο πριν πεθάνει το 1896, συνέταξε τη διαθήκη του και κληροδότησε το μεγαλύτερο μέρος (94%) της τεράστιας περιουσίας του για τη θεσμοθέτηση των πέντε βραβείων. Το ποσό που έδωσε για τη χρηματοδότηση αυτών των ετήσιων βραβείων, έφθανε τα 31,2 εκατ. σουηδικές κορώνες (περίπου 1,69 εκατ. βρετανικές λίρες εκείνης της εποχής), ενώ σήμερα πια το κεφάλαιο αυτό έχει διαμορφωθεί γύρω στα 337 εκατ. ευρώ.

πηγή