The Burning of the Library at Alexandria in 391 AD, illustration from ‘Hutchinsons History of the Nations’, c.1910 (litho), Dudley, Ambrose (fl. 1920s) / Private Collection / The Stapleton Collection /
The Bridgeman Art Library wiki

Ὅταν τὸ 391 ὁ πατριάρχης Θεόφιλος πυρπόλησε τὸ Σεράπειο μὲ τὴν περίφημη βιβλιοθήκη, ἀφάνισε τὴν μόνη ἐναπομένουσα Μνήμη τῆς Ἱστορίας. Ἕνα ἐλάχιστο τμῆμα τῆς μνήμης αὐτῆς ἀγωνίζεται νὰ περισώσῃ ἕνας ἀγνοημένος ἐπιγραμματοποιός: Ὁ Παλλαδᾶς ὁ Ἀλεξανδρεύς.

Τὸν 4ο αἰῶνα, ἡ Ἀλεξάνδρεια ἀποτελεῖ τὴν κεντρικὴ σκηνὴ τῆς Ἱστορίας καὶ στὴν τραγωδία ποὺ παίζεται πρωταγωνιστοῦν οἱ ἐπιτήδειοι τῆς θρησκευτικῆς ἐξουσίας μὲ μία ἐπίμονη ἐπιχειρηματολογία καταστροφῆς, τὴν ὁποία προσυπέγραφε ὁ ἰδεολογικὸς φανατισμὸς καὶ τὴν διεκπεραίωνε ἡ μανία τοῦ πλήθους.

 Ἡ προσωνυμία «Ἕλλην» τὴν ἐποχὴ ἐκείνη, θεωρεῖται ἀπὸ τοὺς χριστιανοὺς ἀπρέπεια ἐλαφρῶς ἐπιεικέστερη ἀπὸ ἐκείνην τοῦ «αἰρετικοῦ». Δὲν ὑποδηλώνει μόνο τὸν εἰδωλολάτρη ἢ τὸ θρησκευτικὸ ἀντίπαλο, ἀλλὰ ἐκεῖνον ὁ ὁποῖος διαπράττει ἀδίκημα καὶ πρέπει νὰ διωχθῇ ἐπειδὴ οἱ ἰδέες του εἶναι ἀντίθετες μὲ τοὺς νόμους τοῦ Κράτους καὶ τὰ διατάγματα τοῦ χριστιανοῦ αὐτοκράτορα. Πράγματι, στὸν Ἰουστιάνειο Κώδικα (Α’, 11) οἱ Ἕλληνες ἀποκαλοῦνται μυσαροὶ καὶ άνόσιοι.

Ἡ δημοκρατικὴ παράδοση καὶ ὁ φιλοσοφικὸς στοχασμὸς τῶν Ἑλλήνων θὰ καταδικαστοῦν στὴν σιωπὴ καὶ στὴν ἐρήμωση. Ὁ Παλλαδᾶς, ποὺ  στὴν Παλατινή Ἀνθολογία  τοῦ ἀποδίδονται μὲ ἀσφάλεια 151 ἐπιγράμματα, ἀκμάζει στὸ β’ μισὸ τοῦ 4^ου αἰῶνα, ἦταν καὶ παρέμεινε «Ἕλληνας», καὶ θὰ διατυπώσῃ τὴν ἀπορία του σὲ ἕνα ἀπὸ τὰ συγκλονιστικότερα ἐπιγράμματά του:

Ἐπίγραμμα 82

«Ἄρα, μὴ θανόντες τῷ δοκεῖν ζῶμεν μόνον,

Ἕλληνες ἄνδρες, συμφορᾷ πεπτωκότες,

ὄνειρον εἰκάζοντες εἶναι τον βίον;

Ἢ ζῶμεν ἡμεῖς, τοῦ βίου τεθνηκότος;»

Ἀπόδοση:

«Εἴμαστε τάχα ζωντανοὶ, ἢ μή νομίζουμε πώς ζοῦμε

καθώς μᾶς πῆρε τώρα ἡ συμφορά,  ὦ Ἕλληνες

καὶ μοιάζει τώρα ἐφιάλτης ἡ ζωή;

Ἢ μήπως ζοῦμε ἐμεῖς κι ἔχει ἡ ζωή πεθάνει;»

Ἡ Ἀλεξάνδρεια, ἡ ὑπερήφανη πόλη τῶν Πτολεμαίων καὶ πολιτιστικὴ πρωτεύουσα τοῦ ὕστερου Ἑλληνισμοῦ, μὲ τοὺς περίλαμπρους ναούς, τὸ λίκνο τῆς ἀρχόμενης Ἐπιστήμης μὲ τὶς ἀχανεῖς βιβλιοθῆκες καὶ τοὺς χαλκέντερους Σοφούς, θὰ ἀφανιστῇ σὲ τέτοιο σημεῖο, ὥστε ἡ ἀρχαιολογικὴ σκαπάνη θὰ ἐντοπίσῃ ἐλάχιστα μόνο ἴχνη ἀπὸ τὴ χιλιόχρονη ἱστορία της.

Ὁ Παλλαδᾶς, ὡς γραμματοδιδάσκαλος, υἱοθετεῖ τὴν αἰσθητικὴ τῶν ρητορικῶν σχολῶν, σύμφωνα μὲ τὴν ὁποία ὁ ποιητὴς ἀνατρέχει σὲ πρόσωπα καὶ γεγονότα ἀπὸ τὴν περιοχὴ τῶν μύθων ἢ ἐνσωματώνει φράσεις ἀπὸ τὴν προηγούμενη γραμματεία. Ἡ ἀμφίεση αὐτὴ τοῦ γραπτοῦ λόγου, ἐπιτρέπει στὸν Παλλαδᾶ νὰ ἀποφύγῃ τὴν ἐπικήρυξή του ἀπὸ τοὺς πρωτεργάτες τῶν καθημερινῶν βανδαλισμῶν. Ἡ φαντασία, ὁ ἀπροσδόκητος χειρισμὸς λέξεων καὶ οἱ αἰσθητικὲς πρωτοτυπίες, ἐπιβάλλουν μία δεύτερη ἐπαρκέστερη ἀνάγνωση τῶν ἐπιγραμμάτων. Καὶ ἔτσι ὅπως ὁ ποιητὴς ἐξαπάτησε τοὺς διῶκτες του, μὲ τὸν ἴδιο τρόπο θὰ συνεχίσῃ νὰ ἐξαπατᾶ τοὺς μεταφραστές του. Μερικὰ ἐπιγράμματα μὲ τὸ ἀνεξακρίβωτο μυστικό τους προκαλοῦν κάθε μεταγενέστερη προσπάθεια ἀποκατάστασης. Τὸ στοίχημα ποὺ κέρδισε τελικὰ ὁ ποιητὴς μὲ τὴ ζωή, κινδύνεψε νὰ τὸ χάσῃ μὲ τὴν Ἱστορία.

Ποτὲ δὲν μπορεῖ κανείς μὲ τὸν Παλλαδᾶ νὰ εἶναι σίγουρος…

Ἐπίγραμμα 173

«Ἀρχὴ γραμματικῆς πεντάστιχός ἐστι κατάρα·

πρῶτος μῆνιν ἔχει· δεύτερος οὐλομένην,

καὶ μετὰδ῾ οὐλομένην, Δαναῶν πάλιν ἄλγεα πολλά·

ὁ τρίτατος ψυχὰς εἰς Ἀΐδην κατάγει·

τοῦ δὲ τεταρταίου τὰ ἐλώρια καὶ κύνες ἀργοί·

πέμπτου δ῾ οἰωνοί, καὶ χόλος ἐστὶ Διός.

Πῶς οὖν γραμματικὸς δύναται μετὰ πέντε κατάρας

καὶ πέντε πτώσεις, μὴ μέγα πένθος ἔχειν;»

Ἀπόδοση:

«Μὲ πέντε στίχους ἀρχινᾶ ἡ κατάρα τῆς Γραμματικῆς.

Ὁ πρῶτος ἔχει «ὀργή», «ὄλεθρο» ὁ δεύτερος,

καὶ ἀμέσως ὕστερα «πίκρες πολλὲς» τῶν Δαναῶν.

Ὁ τρίτος στὴ σειρὰ στέλνει «ψυχὲς στὸν Ἄδη».

Ὁ τέταρτος ἔχει «ξεσκλίδα»καὶ ἄγρυπνα σκυλιά»,

κι ὁ πέμπτος «ὄρνια σαρκοβόρα» κι ἄγριο θυμὸ τοῦ Δία.

Πῶς γίνεται λοιπὸν γραμματικός, μετὰ πέντε κατάρες

καὶ πέντε πτώσεις, συφοριασμένος νὰ μὴν εἶναι;»

A papyrus fragment of a copy of Homer’s Iliad dating from the second century, from the
Edgar J. Goodspeed Papyri Collection, Special Collections Research Center. source

Σύμφωνα μὲ τὸν Παλλαδᾶ, ἀρχὴ τῆς γραμματικῆς διδασκαλίας εἶναι ὁ Ὅμηρος, καὶ ὅλοι οἱ γραμματοδιδάσκαλοι ἀπὸ ἐκεῖ ἀρχίζουν, ἀλλὰ οἱ πέντε πρῶτοι στίχοι τῆς Ἰλιάδας εἶναι μία πεντάστιχος κατάρα ποὺ ἐξελίσσεται ἀπὸ τὸ κακὸ στὸ χειρότερο καὶ διατυπώνεται ἀπὸ μὲν τὸν Ὅμηρο μὲ πέντε στίχους, ἀπὸ δὲ τοὺς γραμματικοὺς μὲ πέντε πτώσεις (ὀνομαστική, γενική, κτλ.), οἱ ὁποῖες στὴν πραγματικότητα εἶναι πτώσεις (δηλαδὴ ξεπεσμός) ἀπὸ τὸν ὁμηρικὸ λόγο καὶ ταυτόχρονα πτώσεις βιοπορισμοῦ, μὲ ἀποτέλεσμα ὁ γραμματικὸς νὰ εἶναι ἀπὸ κάθε πλευρὰ ἀξιοθρήνητος…

Κωμωδία, σάτυρα ἀλλὰ καὶ πικρία, γιὰ ὅσους ἀσκοῦν τὸ ἐπάγγελμα τοῦ γραμματικοῦ…

Οἱ πέντε πρῶτοι στίχοι τῆς Ἰλιάδας εἶναι οἱ ἐξῆς:

«Μῆνιν ἄειδε, θεά, Πηληϊάδεω Ἀχιλῆος
οὐλομένην, ἥ μυρί’ Ἀχαιοῖς ἄλγε’ ἔθηκε,
πολλάς δ’ ἰφθίμους ψυχάς Ἄϊδι προΐαψεν
ἡρώων, αὐτούς δέ ἑλώρια τεῦχε κύνεσσιν
οἰωνοῖσί τε πᾶσι, Διός δ’ ἐτελείετο βουλή» (Α 1-5)

Ἀπόδοση:

«Τὴ μάνητα, θεά, τραγούδα μας τοῦ ξακουστοῦ Αχιλλέα,

ἀνάθεμάτη, πίκρες ποὺ ἔδωκε στοὺς Ἀχαιοὺςπερίσσιες

καὶ πλῆθος ἀντρειωμένες ἔστειλε ψυχὲς στὸν Ἄδη κάτω

παλικαριῶν, στοὺς σκύλους ρίχνοντας νὰ φᾶνε τὰ κορμιά τους

καὶ στὰ ὄρνια ὁλοῦθε —Ἔτσι τὸ θέλησε νὰ γίνῃ τότε ὁ Δίας—»

Ἀπόδοση Καζαντζάκη-Κακριδῆ

Anthologiae Graecae a Constantino Cephala conditae libri tres Author /
Editor: Reiske, Johann Jacob. Publishing place: Lipsia | Year of publication: 1754 |
Publishing house: Gleditsch.

Οἱ μεταφράσεις τῶν ἐπιγραμμάτων του παγιδεύτηκαν στὶς γραμματολογικὲς διευκρινίσεις καὶ δὲν ἀποκάλυψαν τὸν ἰδιαίτερο τρόπο ὁμιλίας ἑνὸς ποιητῆ ποὺ ἡ μεγάλη του ἀξία βρίσκεται στὸ παρασκήνιο τῆς σάτιράς του καὶ στὴν πυκνὴ διαστρωμάτωση τῶν ὑπαινιγμῶν του…

Ἐπίγραμμα 175

«Καλλίμαχον πουλῶ καὶ Πίνδαρον, ἠδὲ καὶ αὐτὰς

πτώσεις γραμματικῆς, πτῶσιν ἔχων πενίης.

Δωρόθεος γὰρ ἐμὴν τροφίμην σύνταξιν ἔλυσε,

πρεσβείην κατ῾ ἐμοῦ τὴν ἀσεβῆ τελέσας.

Ἀλλὰ σὺ μου πρόστηθι, Θεῷ φίλε, μηδὲ μ῾ ἐάσῃς

συνδέσμῳ πενίης τὸν βίον ἐξανύσαι.»

Ἀπόδοση:

«Τὸν Πίνδαρο πουλῶ καὶ τὸν Καλλίμαχο

μὰ καὶ τὶς πτώσεις τῆς Γραμματικῆς πουλῶ,

γιατὶ ἔχω πτώσεις πείνας.

Μοῦ ῾κοψε, βλέπεις, ὁ Δωρόθεος τὴ «σύνταξη» ποὺ μ῾ ἔτρεφε

δίχως νὰ σεβαστῇ τὰ γηρατειά μου.

Ὅμως ἐσὺ προστάτεψέ με φίλε τοῦ Θεοῦ, καὶ μὴ μ῾ ἀφήσῃς

μὲ «σύνδεσμο τὴ φτώχεια νὰ τελειώσῳ τὴ ζωή μου.»

Ὁ ποιητὴς μὲ λογοπαίγνια περιγράφει τὴν κατάσταση ἀπελπισίας στὴν ὁποία ἔχει περιέλθει καὶ οἱ γραμματικοὶ ὅροι «πτώσις», «σύνταξις», «σύνδεσμος» μετατρέπονται σὲ ἀφηγηματικοὺς ὅρους. Στὴ λέξη «σύνταξις» ἐπιβάλλεται μία διευκρίνιση: Ἡ φράση «μοῦ ἔκοψε ὁ Δωρόθεος τὴ σύνταξιν»  ἐπισημαίνει «μοῦ ἀπαγόρευσαν τὴ γραμματικὴ διδασκαλία» καὶ ὄχι μοῦ ἔκοψαν τὴ συνταξιοδότηση.

Τὰ ἀπανωτὰ λογοπαίγνια τοῦ ἐπιγράμματος μᾶς δίνουν τὸ δικαίωμα νὰ ὑποθέσουμε τὰ ἐξῆς: Τὰ δύο συνθετικὰ τοῦ «Δωρόθεος» (δῶρο+θεός) συγκροτοῦν ἔννοια ἀντίστοιχη μὲ ἐκείνη ποὺ σχηματίζουν τὰ συνθετικὰ τοῦ «Φιλόθεος» (θεὸς+φίλος).   Εἶναι εὔλογο λοιπὸν νὰ ὑποθέσῃ κανεὶς ὅτι ὅσο «Δωρόθεος» ἦταν ὁ Δωρόθεος ποὺ ἀπαγόρευσε τὴ «σύνταξη» -καὶ ἐπομένως περιέκοψε τὸ εἰσόδημα τοῦ ποιητή- ἄλλο τόσο «Θεό-φιλος» ἦταν καὶ ὁ πατριάρχης Θεόφιλος, ὁ ὁποῖος μὲ ὑπερβάλλοντα ζῆλο ἐρμήνευσε τὰ διατάγματα τοῦ Θεοδόσιου.

Ἀπὸ τὴ στιγμὴ μάλιστα ποὺ οἱ Ἐθνικοὶ μὲ ἐπικεφαλῆς τὸν νεοπλατωνικὸ φιλόσοφο καὶ ἱερέα τοῦ Σεράπειου Ὀλύμπιο, ἀλλὰ καὶ ἀρκετοὺς δασκάλους τῶν ἑλληνικῶν γραμμάτων (Ἀμμώνιο, Ἑλλάδιο καὶ ἴσως τὸν Παλλαδᾶ) εἶχαν προβάλει σθεναρὴ ἀντίσταση κατὰ τὴ διάρκεια καταστροφῆς τοῦ Ναοῦ, ἡ διδασκαλία τῶν Ἑλληνικῶν κατέληξε νὰ εἶναι ἐπάγγελμα ἐπικίνδυνο.

Ἔχεις τὴν αἴσθηση ὅτι ὁ ποιητὴς κινδυνεύει. Δὲν μποροῦσε λοιπὸν νὰ πῇ ὅτι ὁ Θεοῦ φίλος τοῦ ἔκοψε τὴ σύνταξη, διότι ὁ ἐμφανὴς συσχετισμὸς τῆς φράσης αὐτὴς σὲ πατριάρχη θὰ μποροῦσε νὰ ἔχει ἀκόμη χειρότερες συνέπειες. Ἔτσι μὲ τὸ «Δωρόθεος» ὑπηρετεῖ ἐκ τοῦ ἀσφαλοῦς τὶς ἀνάγκες τοῦ ἐπιγράμματος, ἐνῶ ταυτόχρονα ἀποπροσανατολίζει τοὺς διῶκτες του, ἀφήνοντας ὅμως νὰ ἐννοηθῇ ὅτι μὲ τὸ Θεῷ φίλε ἐπικαλεῖται τὸν στυγερὸ πατριάρχη…

Χλόη
ἀπὸ ἀνιχνευτές

Βιβλιογραφία

«ΠΑΛΛΑΔΑΣ Ο ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΥΣ, ΚΑΙ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΜΙΑΣ ΕΠΟΧΗΣ», Μεταφραστικὲς καὶ ἐρμηνευτικὲς προσεγγίσεις ἀπὸ τὸν Τζίμη Παπανικολόπουλο, ἐκδ. ΓΑΒΡΙΗΛΙΔΗΣ,  Ἀθήνα 2010.

Anthologiae Graecae a Constantino Cephala conditae libri tres