Ὁ νοῦς, τελειοῦται μεταβαίνων ἐκ δυνάμεως εἰς ἐνέργειαν.
Ὅτι εἶναι δύναμις ἀποδείκνυται ἐκ τούτων, ὅτι οὖτε πάντοτε νοεῖ, οὖτε τὰ αὐτὰ νοεῖ πάντοτε, ἀλλὰ ἄλλοτε ἄλλα καὶ, ὅταν συνεχῶς νοῇ, ἀποκάμνει.
Οὕτως ὁ νοῦς οὐσίαν καὶ μορφήν ἔχει ταύτην, ὅτι δύναται νὰ περιλάβῃ πᾶσας τὰς ἄλλας μορφᾶς.
Καὶ ἄν μὴ διέμενε τοιαύτη δύναμις, ἀλλ᾿ εἶχεν ἰδίαν ὡρισμένην μορφήν, ἕν ἀποκλειστικὸν εἶδος, δὲν θὰ ἠδύνατο νὰ μεταβαίνῃ ἐκ μίας εἰς ἄλλην ἐνέργειαν καὶ νὰ δέχηται πάντα τὰ εἴδη, διότι τὸ ἰδιαίτερον ἐκεῖνο εἶδος του θὰ ἠμπόδιζε καὶ θὰ ἀντέφραττε τὰ ἄλλα ὡς ἀλλότρια.

Δυνάμει ὥν ὁ νοῦς εἶναι ἀπαθὴς καὶ ἀμιγής, διότι πάσχει καὶ μίγνυται μὸνον τὸ ὄν, ὅπερ εἶναι τι ἐν ἐνεργεῖα.
Ὥν δὲ καὶ ἀνεξάρτητος ἀπὸ τοῦ σώματος δύναται νὰ νοῇ, ὅταν βούληται.
Καὶ εἶναι μὲν δυνάμει πάντα τὰ ὄντα, ἐνεργεῖα ὅμως εἶναι οὐδέν πρὶν νὰ νοήσῃ αὐτά.
Ἀναπτύσσεται δὲ καὶ τελειοῦται καθ᾿ ὅσον ἀπὸ τῶν αἰσθητικῶν ἀντιλήψεων καὶ παραστάσεων ὑψοῦται εἰς τὰ καθόλου, τὰ ὅλως νοητὰ ὄντα.
Καὶ εἶναι μὲν καὶ τότε δυνάμει νοῦς, ἀλλ᾿ οὐχὶ ὅπως ἦτο πρὶν νὰ μάθῃ, διότι ἤδη κατέχει τὴν νοητὴν οὐσίαν καὶ τὰς ἀναφορὰς τῶν ὄντων.
Ἐπειδὴ δὲ ὁ νοῦς οὐδέν ἄλλο εἶναι ἤ τὰ νοήματα, νοῶν ταῦτα νοεῖ ἑαυτόν.
Ὅπως ἡ ἐπιστήμη, π.χ. ἡ γεωμετρία εἶναι τὰ ἐπιστητὰ θεωρήματα, οὕτως ὁ νοῦς εἶναι τὰ νοήματα καὶ ὅταν μὲν ἠρεμῆ, λέγεται ὅτι ἔχει τὴν ἕξιν τῶν νοημάτων, ὅταν δὲ ἐνεργῇ περί έν τούτων, τότε εἶναι ὁ αὐτὸς μὲ τὸ νοούμενον καὶ εἶναι νοῦς καὶ νοητός.
Ὁ νοῦς ὅμως, ὅστις εἶναι ἀπηλλαγμένος τοῦ δυνάμει καὶ εἶναι πάντοτε νοῦς ἅμα καὶ νοητός, εἶναι ὁ ποιητικὸς νοῦς, ὅστις ἐνεργεῖᾳ καὶ τέλειος ὥν συμπλέκεται πρὸς τὸν δυνάμει καὶ προάγει αὐτὸν εἰς ἐνέργειαν.

Οἷαν σχέσιν ἔχει ὁ τεχνίτης πρὸς τὴν ὕλην, τοιαύτην ἔχει ὁ ποιητικὸς νοῦς πρὸς τὸν δυνάμει, τελειοποιῶν τοῦτον καὶ ποιῶν ἕξιν τὴν πρὸς τὸ νοεῖν εὐφυίαν τῆς ψυχῆς καὶ τὰ δυνάμει νοητὰ καθιστῶν ἐνεργεῖα νοητά.
Ὁ μὲν ὡς εἶδος πάντα ποιεῖ, ὁ δὲ ὡς ὕλη γίνεται πάντα· ἀλλ᾿ ἐξ ἀμφοτέρων εἰς μόνος νοῦς ἀποτελεῖται, πάντα γινόμενος καὶ πάντα ποιῶν ἐν τῇ ψυχή.
Ὁ ποιητικὸς ὅμως, νοῦς μὴ προβαίνων ἐκ δυνάμεως εἶναι πάντοτε ἐνεργεῖα, ὅταν εἶναι αὐτὸς καθ᾿ ἑαυτόν, ἀπαθὴς ὅντως αὐτὸς καὶ ἀμιγής, ἐνεργεῖα ἄπαυστος καὶ ἀκάματος καὶ αΐδιος, νοῦς καὶ νοητὸς ὅμοιος τῷ Θεῷ.
Ὁ μὲν δυνάμει νοῦς διανοεῑται, ἥτοι διαιρεῖ καὶ συνθέτει τὰ νοήματα καὶ ἐκ τοῦ ἑνὸς μεταβαίνει εἰς τὸ ἄλλο, ὁ ποιητικὸς ὅμως νοεῖ ἀμέσως ἔχων ἀθρόως πάντα τὰ εἴδη καὶ ἄπαντα συνᾶμα προβεβλημένος
(Θεμιστ. λόγος Ε’ και Ϛ’ περὶ ψυχῆς).

Καὶ τὸ φιλεῖν καὶ μισεῖν καὶ τὸ μνημονεύειν εἶναι πάθη οὐχὶ τοῦ ποιητικοῦ νοῦ, ὅστις εἶναι μόνον εἶδος εἰδῶν, ἀλλὰ τοῦ παθητικοῦ, ὅστις εἶναι ἡ ὕλη τοῦ ποιητικοῦ.
Ὁ ποιητικὸς νοῦς ἐν τῷ ἀνθρωπίνῳ μικροκόσμῳ εἶναι ὡς ὁ ἀπόλυτος νοῦς, ὁ Θεός, ἐν τῷ Σύμπαντι.
Τὴν περὶ τοῦ νοῦ λοιπὸν θεωρίαν ὁ Ἀριστοτέλης συμπληροῖ πραγματευόμενος περὶ τοῦ ἀπολύτου νοῦ ἐν τοῖς μεταφυσικοῖς.
Τὸ πνεῦμα εἶναι ὄν οὐσιωδῶς καθολικὸν καὶ ἐλεύθερον, ὅτι εἶναι ὕλη ἅμα καὶ εἶδος, εἶναι ἡ ἄπειρος μορφή, ἥτις δημιουργεῖ πᾶν περιεχόμενον, εἶναι ὑποκείμενον ἅμα καὶ ἀντικείμενον καὶ ἐν γένει εἶναι ἡ ἑνότης πάντων τῶν ἐναντίων.
Ἐν τῷ νοητῷ κόσμῳ ὁ νοῦς εἶναι ἡ ἀρχή, πρὸς ἦν μὸνην ὑπάρχει ὁ κόσμος οὕτος, καὶ οὐδέν δύναται νὰ ἐμποδίσῃ αὺτὴν νὰ ἄρχῃ καὶ νὰ γινώσκῃ τὸν κόσμον της.
Μελετῶν τὸ ἀντικείμενὸν του ὁ νοῦς φαίνεται κατ᾿ ἀρχὰς ὅτι ἐρευνᾷ ἀλλότριὸν τι, πράγματι ὅμως μελετᾶ, καὶ ἐξελίσσει ἑαυτόν, στοιχεία τῆς συνειδήσεὼς του.
Ὥστε ἡ ἐντελεχὴς γνῶσις τοῦ ἀντικειμένου εἶναι τὸ αὺτὸ καὶ ἡ ἀνάπτυξις τῆς νοήσεως εἰς τελεῖαν αὐτοσυνειδησίαν, εἰς νόησιν νοήσεως.
Ὁ νοῦς ὅμως οὕτος, ὁ συνειδῶς ἑαυτόν, δὲν μνημονεύει καὶ εἶναι ὅλως ἀπαθής.
Ὅντως ἡ μνήμη ἀντικείμενον ἔχει τὸ παρελθόν, ὁ νοῦς ὅμως νοεῖ τὸ αἰωνίως παρόν, τὸ καθολικὸν καὶ τὸ ἀναγκαῖον.
Ἐτέρωθι αἱ ἰδέαι, ἡ νοητή π.χ. λύπη καὶ ἠδονὴ νοοῦσι μόνον, ἀλλὰ δὲν αἰσθάνονται ἑαυτὰς καὶ ὡς ὄντα νοητὰ καὶ καθολικὰ παράγουσι τὴν ἐπὶ μέρους λύπην καὶ ἠδονήν ἡμῶν.
Οὕτως τὸ ὄν (θεός) εἶναι ἡ πηγὴ τῆς ζωῆς καὶ τοῦ θανάτου, διότι αὐτὸς εἶναι ἡ ζωὴ καὶ ὁ θάνατος.
Ὡς πρὸς τὴν πρᾶξιν ὁ Ἀριστοτέλης λέγει ὅτι, ἐπειδή ὁ νοῦς εἶναι τὸ θεῖον ἐν τῷ ἀνθρώπῳ, ὁ βίος ὁ σύμφωνος πρὸς τὸν νοῦν εἶναι βίος θεῖος.
Καὶ ὁ ἄνθρωπος δὲν πρέπει, ὡς τινές συμβουλεύουσι, νὰ φρονῇ ἀνθρώπινα καὶ πρόσκαιρα ὡς ἄνθρωπος καὶ θνητός, ἀλλ᾿ ἐφ᾿ ὅσον δύναται πρέπει νὰ ζῇ ζωὴν ἀθάνατον, καταβάλλων πᾶσαν προσπάθειαν, ἵνα ζῇ συμφώνως πρὸς τὸ ἄριστον καὶ τιμιώτατον μέρος του, τὸν νοῦν.
Ὁ βίος δὲ οὕτος εἶναι ὄντως εὐδαίμων καὶ μακάριος.
(Ηθ. Νικομ. Κ. 7).

Τᾶσος Γκολέμης