Η πόλη μνημονεύεται, για πρώτη φορά, στα πεπραγμένα της συνόδου τού 879, πού συγκροτήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, όπου αναφέρεται ο επίσκοπος της Ξάνθειας Γεώργιος. Την εποχή αυτή αποτελούσε μικρό αστικό οικισμό και η προαγωγή της σε επισκοπή πού έγινε στον 8ο-9ο αι., απόβλεπε στην κοινωνική ενίσχυσή της.

Η επισκοπή της Ξάνθειας, πού μνημονεύεται στη «Διατύπωση» του Λέοντος ΣΤ’ (10ος αι.) σαν υποτελής στη μητρόπολη Τραϊανουπόλεως, προήχθηκε σε αρχιεπισκοπή στην εποχή τού Ανδρονίκου Β’ (1282- 1328) και σε μητρόπολη στη διάρκεια τού εμφυλίου πολέμου του Ανδρονίκου Β’ και τού Ανδρονίκου Γ’ (1328- 1341).

Ο χαρακτηρισμός της Ξάνθειας ως «χωρίον» στο τυπικό του Γρηγορίου Πακουριανού, επιφανούς στρατηγού του Αλεξίου Κομνηνού (1081-1118), για τη Μονή της Πετριτζονίτισσας (Μπάτσκοβο), κοντά στον Στενήμαχο, δηλώνει πιθανόν ότι ο οικισμός την εποχή αυτή ήταν ανοχύρωτος και μικρής σημασίας. Από το 6ο μισό, όμως, του 13ου αι. και σε όλη τη διάρκεια του 14ου αι., η Ξάνθεια έγινε ένας αστικός οχυρωμένος οικισμός και μιά σημαντική στρατηγική θέση κατάλληλη για στρατοπέδευση και βάση για στρατιωτικές επιχειρήσεις.

Η πόλη ταυτίζεται με ερείπια οχύρωσης, πού διασώζονται βόρεια της Ξάνθης, στην κορυφή τού λόφου πού ελέγχει τη δίοδο εκτεταμένης ορεινής και πεδινής ενδοχώρας. Πύργοι, τείχη, μεταπύργια, πού φθάνουν σε πολλά σημεία το ύψος των 12 μ., μικρές πυλίδες και θολωτές δεξαμενές νερού είναι τα ερείπια πού διακρίνονται ανάμεσα στην πυκνή βλάστηση.

Στο νότιο τμήμα τού λόφου υπάρχει η Εκκλησιαστική Σχολή της Ξάνθης (Μονή Παμμεγίστων Ταξιαρχών), πού μαζί με τις μονές της Παναγίας Αρχαγγελιώτισσας και της Παναγίας Καλαμούς, πού βρίσκονται στον απέναντι, ανατολικό, λόφο είναι νεώτερα κτίσματα ιδρυμένα πιθανότατα σε θέσεις βυζαντινών εκκλησιαστικών συγκροτημάτων.

[Το κείμενο είναι απόσπασμα από την εξαιρετική εργασία του κυρίου Νικόλαου Ζήκου, επιμελητή αρχαιοτήτων, και φέρει τον τίτλο «Βυζαντινό οδοιπορικό στην Θράκη». Την εικόνα λάβαμε από το ίδιο άρθρο.]

Θράκη