1). Πᾶν σύμφωνον, πλὴν τῶν ν ρ σ (ξ ψ), εὑρισκόμενον εἰς τὸ τέλος λέξεως ἐκπίπτει, ἤτοι ἀποβάλλεται: ὦ παῖδ> ὦ παῖ, ὦ γέροντ> ὦ γέρον, τὸ μέλιτ> τὸ μέλι.
Σημείωσις: Τὸ κ τῶν λέξεων ἐκ καὶ οὐκ διετηρήθη, λόγῳ τῆς στενῆς συμπροφορᾶς μετὰ τῆς ἑκάστοτε ἑπομένης λέξεως.

2). Πᾶν ὀδοντικόν (τ δ θ) πρὸ τοῦ σ ἀποβάλλεται: χάριτς> χάρις, παῖδς> παῖς, νύκτς> νύξ, ἐλπίδς> ἐλπίς.
Σημείωσις 1η: Τὸ ὀδοντικὸν ἐξειλίχθη εἰς σ καὶ κατόπιν ἔγινε ἁπλοποίησις τῶν δύο σ: χάριτσι> χάρισσι> χάρισι, ἐλπίδσι> ἐλπίσσι> ἐλπίσι.
Σημείωσις 2α: Τὸ διπλοῦν σ ἡπλοποιεῖτο, ὅτε προήρχετο ἐκ σ+σ (τοῖς γένεσσι> γένεσι) ἢ ἐξ ὀδοντικοῦ καὶ σ (πατρίδσι> πατρίσσι> πατρίσι) ἢ ἐνίοτε ἐξ ὀδοντικοῦ καὶ γιώτ (μέλιτjα> μέλισσα). Ἂν ὅμως προήρχετο ἐξ οὐρανικοῦ καὶ j ἢ ν καὶ σ, δὲν ἐγίνετο ἁπλοποίησις (ταραχjω> ταράσσω, σύνσιτος> σύσσιτος),

3). Τὰ συμπλέγματα νδ νθ ντ πρὸ τοῦ σ ἀποβάλλονται μὲ ταυτόχρονον ἔκτασιν τοῦ προηγουμένου βραχέος φωνήεντος εἰς μακρόν, ἤτοι τὸ α εἰς α μακρόν (ἱμάντσι> ἱμᾶσι, ἐλέφαντσι> ἐλάφασι), τὸ ε εἰς ει (σπένδσω> σπείσω, πένθσομαι> πείσομαι), τὸ υ εἰς υ μακρόν (δεικνύντσι> δεικνῦσι) καὶ τὸ ο εἰς ου (ὀδόντς> ὀδούς, γέροντσι> γέρουσι).
4). Τὸ ν πρὸ τοῦ σ ἀποβάλλεται ἄλλοτε μετ’ ἀντεκτάσεως (κτένς> κτείς, πήχενς> πήχεις) καὶ ἄλλοτε ἄνευ αὐτῆς (κτενσί> κτεσί, ποιμένσι> ποιμέσι).
Σημείωσις 1η: Τὸ ν τῆς προθέσεως ἐν πρὸ τοῦ σ καὶ τοῦ ζ ἐν συνθέσει διατηρεῖται: ἔνστασις, ἐνζεύγνυμι.
Σημείωσις 2α: Τὸ ν τῆς προθέσεως σὺν πρὸ τοῦ ζ ἐν συνθέσει ἀποβάλλεται (συνζεύγνυμι> συζεύγνυμι, σύνζυγος> σύζυγος) καὶ πρὸ σ ἐν συνθέσει ἀποβάλλεται, ἐφόσον μετὰ τὸ σ ἀκολουθεῖ σύμφωνον (συνσκευάζω> συσκευάζω), ἂν ὅμως ἀκολουθεῖ φωνῆεν τρέπεται εἰς σ (σύν+σῶμα> σύσσωμος).
Σημείωσις 3η: Τὸ ν τοῦ συμπλέγματος νσ διατηρεῖται εἰς παράγωγα οὐσιαστικὰ ἐκ ῥημάτων ληγόντων εἰς –αίνω καί -ύνω: θερμαίνω> θέρμανσις, ὀξύνω> ὄξυνσις. Τὸ αὐτὸ παρατηρεῖται εἰς τοὺς παθητικοὺς συντελικοὺς χρόνους τῶν ἰδίων ῥημάτων: πέφανσαι, ἐπέφανσο, πέφανσο.
Σημείωσις 4η: Τὰ ἔχοντα πρῶτον συνθετικὸν τὸ θέμα παν καὶ τὸ ἐπίρρημα πάλιν διατηροῦν τὸ ν πρὸ τοῦ σ (πανσέληνος, πανστρατιά, πανσπερμία, παλίνσκιος) καὶ εἰς ὀλίγας μεμονωμένας λέξεις (ἕλμινς/ἕλμινσι, Τίρυνς).

5). Τὸ σ εἰς τοὺς συντελικοὺς χρόνους τῆς παθητικῆς μεταξὺ συμφώνων ἀποβάλλεται: ὤξυνσθε> ὤξυνθε, τετριβσθε> τέτριφθε, πέπραγσθε> πέπραχθε. Ὡσαύτως: ἕκστος> ἕκτος, ἑκσκαίδεκα> ἑκκαίδεκα, ἕκσμηνος> ἕκμηνος, ἔρσκομαι> ἔρχομαι κατὰ τὸ δέκομαι> δέχομαι, λύκσνος> λύχνος, τέκσνα> τέχνη.
Σημείωσις: Τὸ φαινόμενον ἔχει καὶ ἐξαιρέσεις: πάθσκω> πάσχω, διδάχσκω> διδάσκω, τριακονστός> τριακοστός, δίκσκος> δίσκος, κ.ἄ.

6). Τὸ ἡμίφωνα σῖγμα (σ), γιώτ (j) καὶ δίγαμμον (F) εἰς ἀρχαιοτάτους χρόνους εὑρισκόμενα μεταξὺ φωνηέντων τῆς αὐτῆς λέξεως ἀπεβάλλοντο. Συνήθως ἠκολούθει συναίρεσις: γένεσος> γένεος> γένους, γένεσι> γένει> γένει, ἐλέγεσο> ἐλέγεο> ἐλέγου, τιμάjω> τιμάω> τιμῶ, ἠχόjος> ἠχόος> ἠχοῦς, ἐFίκοσι> ἐίκοσι> εἴκοσι, ἐFέργω> ἐέργω> εἴργω.
Σημείωσις: Τὸ σ εὑρισκόμενον μεταξὺ δύο φωνηέντων δὲν ἀπεβάλλετο, ἐφ’ ὅσον προήρχετο ἐξ ἁπλοποιήσεως δύο σ (γενέσσι> γένεσι) ἢ ἀπὸ τροπῆς ὀδοντικοῦ εἰς σ (πλούτιος> πλούσιος) ἢ ὡς πρόσφυμα χρόνων τοῦ ῥήματος (λύσω, ἔλυσα).

7). Ἂν δύο συλλαβαὶ μιᾶς λέξεως ἀρχίζουν ἀπὸ τοῦ αὐτοῦ συνμφώνου, συνήθως ἀκολουθεῖ ἁπλολογία, ἤτοι ἀποβολὴ τῆς πρώτης ἐξ αὐτῶν: ἀμφοφορεύς> ἀμφορεύς, σκιμπόπους> σκίμπους, ἡμιμέδιμνον> ἡμέδιμνον, τετράπεζα> τράπεζα, αὐτοκρατήτωρ> αὐτοκράτωρ, ποσοστός> πόστος, ἀρνονακίς> ἀρνακίς, Γλαυκοκλῆς> Γλαυκῆς, ὠλενόκρανον> ὠλέκρανον, Ἀπολλωνοφάνης> Ἀπολλωφάνης, τετρά-δραχμον> τέτραχμον, Πλειστοσθένης> Πλεισθένης, μελανανθής> μελανθής.

ΙV. ΑΝΑΠΤΥΞΙΣ ΣΥΜΦΩΝΩΝ ΚΑΙ ΒΟΗΘΗΤΙΚΩΝ ΦΘΟΓΓΩΝ
1). Πᾶσα λέξις ἀρχομένη ἀπὸ ρ ἐν συνθέσει διπλασιάζει τὸ ρ, ἐφ’ ὅσον τὸ πρῶτον συνθετικὸν λήγει εἰς βραχὺ φωνῆεν: ῥίπτω> ἔρριπτον, ἔρριψα, ἔρριφα, ἄρρυθμος, ἄρρητος.
2). Εἰς περιπτώσεις συγκοπῆς φωνήεντος μεταξὺ τῶν ν καὶ ρ ἀναπτύσσεται ἕν βοηθητικὸν σύμφωνον δ πρὸς διευκόλυνσιν τῆς συμφορᾶς: ἀνέρος> ἀνρός> ἀνδρός, ἀνερί> ἀνρί> ἀνδρί.
3). Εἰς περιπτώσεις συγκοπῆς φωνήεντος μεταξὺ τῶν μ καὶ ρ ἢ μ καὶ λ ἀναπτύσσεται ἕν βοηθητικὸν σύμφωνον β: μέσον+ἡμέρα> μεσημρία> μεσημβρία, γαμρός> γαμβρός, μορτός> μροτός> μβροτός> βροτός.
4). Μερικαὶ λέξεις λήγουσαι εἰς φωνῆεν, ἂν ἡ ἐπομένη λέξις ἄρχεται ἀπὸ φωνήεντος, προσλαβάνουν εἰς τὸ τέλος ἕν ἐκ τῶν συμφώνων ν, σ, κ (προσθετὰ ἢ εὐφωνικὰ σύμφωνα):
• τὸ εὐφωνικὸν ν προσλαμβάνουν λέξεις λήγουσαι εἰς –σι, -ξι, -ψι (ἀνδράσιν ἀγαθοῖς, κόραξιν αὐτοῖς, φλεψὶν ἄλλαις), τὸ τρίτον ἑνικὸν πρόσωπον τῶν ῥημάτων τῆς ὁριστικῆς λῆγον εἰς ε καὶ τὸ ἐστί (ἔλεγεν αὐτοῖς, ἔστιν ὅστις).
Σημείωσις: μετὰ τὸ δεκτικὸν μόριον ι οὐδέποτε τίθεται ν: οὗτόσι> οὑτοσί, οὕτωσί> οὕτωσί.

• Τὸ εὐφωνικὸν σ προσλαμβάνει κυρίως τὸ ἐπίρρημα οὕτω: οὕτως ἔχει.
Σημείωσις: τὰ εὐφωνικὰ ν καὶ σ προσλαμβάνουν ἐνίοτε καὶ λέξεις μὴ λήγουσαι εἰς φωνῆεν ἀλλὰ σύμφωνον: λέγουσιν ταῦτα.

• Τὸ εὐφωνικὸν κ λαμβάνει τὸ ἀρνητικὸν μόριον οὐ, τὸ ὁποῖον πρὸ δασυνομένης λέξεως τρέπεται εἰς χ: οὐκ ἔλεγον, οὐχ ἡμεῖς. Ἂν ὅμως ἀκολουθεῖ σημεῖον στίξεως, οὐδέποτε προσλαμβάνει κ ἢ χ: ἐξικνοῦντο γὰρ οὔ, οὐδ’ ἔβλεπον οὐδέν.

V. ΕΝΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΩΝΕΥΣΕΙΣ ΣΥΜΦΩΝΩΝ
1. ΕΝΩΣΕΙΣ/ΣΥΓΧΩΝΕΥΣΕΙΣ ΤΟΥ Σ
α). Τὸ σ εὑρισκόμενον πρὸς οὐρανικοῦ (κ γ χ) ἑνώνεται μετ’ αὐτοῦ εἰς διπλοῦν ξ: κόρακς> κόραξ, ὀνυχς> ὄνυξ, λέγσω> λέξω.
Σημειωσις 3η: Τὸ κ τῆς προθέσεως ἐκ οὔτε ἑνώνεται μετ’ ἄλλου συμφώνου οὔτε μεταβάλλεται πρὸ οἱουδήποτε συμφώνου.

β). Τὸ σ εὑρισκόμενον πρὸ χειλικοῦ (π β φ) ἑνέται μετ’ αὐτοῦ εἰς διπλοῦν ψ: κώνωπς> κώνωψ, χάλυβς> χάλυψ, ὄνυχς> ὄνυξ.
γ). Τὸ σ τῆς καταλήξεως τοῦ ἀορίστου πρώτου (ἐνεργητικῆς καὶ μέσης φωνῆς) τῶν ἐνρινολήκτων καὶ ὑγρολήκτων ῥημάτων ἀφωμοιώθη ἀρχικῶς πρὸς τὸν χαρακτῆρα τοῦ ῥήματος καὶ ἔπειτα ἔγινε ἁπλοποίησις τῶν δύο συμφώνων μὲ ταυτόχρονον ἔκτασιν τοῦ προηγουμένου βραχέος φωνήεντος: τείνω> ἔτενσα> ἔτεννα> ἔτεινα, ἐτενσάμην> ἐτεννάμην> ἐτεινάμην, νέμω> ἔνεμσα> ἔνεμμα> ἔνειμα, ἐνεμσάμην> ἐνεμμάμην> ἐνειμάμην, ἀγγέλλω> ἤγελσα> ἤγγειλλα> ἤγγειλα, ἠγγελσάμην> ἠγγελλάμην> ἠγγειλάμην, σύρω> ἔσυρσα> ἔσυρρα> ἔσυρα (μὲ υ μακρὸν)> ἐσυρσάμην> ἐσυρράμην> ἐσυράμην (μὲ υ μακρόν).
Σημείωσις: Τὸ σ τοῦ συμπλέγματος ρς ἀφωμοιώθη πρὸς τὸ ρ εἰς ὀλίγας λέξεις, χωρὶς νὰ ἀκολουθήσῃ ἁπλοποίησις καὶ ἔκτασις: ἄρσην> ἄρρην, θάρσος> θάρρος, κόρση> κόρρη, ὄρσος> ὄρρος, πόρσω (πρόσω)> πόρρω, χερσόνησος> χερρόνησος. Ἀλλὰ εἰς τὰς ἑπομένας λέξεις τὸ σ δὲν ἀφωμοιώθη πρὸς τὸ ρ: ἄρσις, ἀρσενικός, χερσαῖος, πυρσεύω, ῥήτορσι (ἡ δοτικὴ ὅλων τῶν μὲ χαρακτῆρα ρ, πλὴν τοῦ μάρτυς> μάρτυσι), ἔφθαρσαι/ἔφθαρσο (Πάντων τῶν ῥημάτων μὲ χαρακτήρα ρ). Κατὰ τὴν τελευταίαν περίπτωσιν σχηματίζεται τὸ αὐτὸ πρόσωπον τῶν ῥημάτων μὲ χαρακτῆρα λ: ἔσταλσαι/ἔσταλσο.

δ). Τὸ σ τοῦ συμπλέγματος σν ἀφωμοιώθη ἀρχικῶς πρὸς τὸ ν καὶ μετέπειτα ἔγινε ἁπλοποίησις τῶν δύο ν μὲ ταυτόχρονον ἔκτασιν τοῦ προηγουνμένου βραχέος φωνήεντος: σελάσνα> σελάννα> σελάνα/σελήνη, φαεσνός> φαεννός> φαεινός. Βραδύτερον τὸ σ ἢ ἀφωμοιώθη πρὸς τὸ ν χωρὶς ἁπλοποίησιν καὶ ἔκτασιν (ζωσ-νυ-μι> ζώννυμι, σβέσ-νυ-μι> σβέννυμι, Πελοπόσνησος> Πελοπόννησος) ἢ διετηρήθη κατ’ ἀναλογίαν πρὸς ἄλλους τύπους, ὅπως δύσ-νους, προσ-νέμω.
ε). Τὸ σ τοῦ συμπλέγματος σμ ἐν μέσω λέξεων ἀφωμοιώθη ἀρχικῶς πρὸς τὸ μ καὶ ἔπειτα ἔγινε ἡ ἁπλοποίησις τῶν δύο μ μὲ ταυτόχρονον ἔκτασιν τοῦ προηγουμένου βραχέος φωνήεντος: ἐσμί> ἐμμί> εἰμί, ἕσμαρται> ἕμμαρται> εἵμαρται. Ὅπου ὅμως τὸ σ εὑρίσκετο κατόπιν μακροῦ φωνήεντος, ἐξηφανίζετο ἄνευ ἐκτάσεως: διάζωσμα> διάζωμα, ἦσμεν>ἦμεν, κάθησμαι> κάθημαι. Βραδύτερον τὸ σ αὐτοῦ τοῦ συμπλέγματος διετηρήθη κατ’ ἀναλογίαν πρὸς ἄλλους τύπους: τετέλεσμαι, πέφασμαι, μεμίασμαι.

2. ΕΝΩΣΕΙΣ/ΣΥΓΧΩΝΕΥΣΕΙΣ ΤΟΥ ΕΠΙΝΟΗΘΕΝΓΤΟΣ j
α). Τὸ j εὑρισκόμενον μετὰ τὸ λ ἀφομοιώνεται πρὸς αὐτό, ἄνευ ἄλλης μεταβολής: βαλjω> βάλλω, ἄλjος> ἄλλος, φύλjον> φύλλον.
Σημείωση: Ἐξαιρεῖται ὁ τύπος μᾶλλον, εἰς τὸν ὁποῖον ἔγινε ἔκτασις του α: μᾰλjον> μᾶλλον.

β). Τὸ j εὑρισκόμενον μετὰ τὰ οὐρανικὰ κ χ συγχωνεύεται πρὸς αὐτὰ εἰς δύο σσ/ττ: φυλάκjω> φυλάσσω/φυλάττω, ταράχjω> ταράσσω/ταράττω, γλῶχjα> γλῶσσα/γλῶττα, θάχjων> θάσσων/θάττων,
γ). Τὸ j εὑρισκόμενον μετὰ τὰ ὀδοντικὰ τ θ συγχωνεύεται πρὸς αὐτὰ εἰς δύο σσ/ττ: πλάτjω> πλάσσω/πλάττω, αἱμάτjω> αἱμάσσω/αἱμάττω. ΑΛΛΑ δι’ ἁπλοποίήσεως τῶν δύο σσ: τότjος> τόσσος>μέσος, μέθjος> μέσσος> μέσος, πρότjω> πρόσσω> πρόσω (ἀργότερον πόρσω>πόρρω).
δ). Τὸ j εὑρισκόμενον μετὰ τὸ δ συγχωνεύεται πρὸς αὐτὸ εἰς τὸ διπλοῦν ζ: ὄδjω> ὄσδω> ὄζω, παίδjω> παίσδω> παίζω. ΚΑΤ’ ΑΝΑΛΟΓΙΑΝ ΠΡΟΣ ΑΥΤΑ πάμπολα ῥήματα εἰς –άζω (ὀνομάζω), -ίζω (χαρίζομαι), -όζω (δεσπόζω), τὰ Ζεύς, πεζός, ζάλη, ζητέω, τράπεζα καὶ ἄλλα.
ε). Τὸ j εὑρισκόμενον κατόπιν ὀδοντικοῦ τ θ ἔχοντος πρὸ αὐτοῦ ν συγχωνεύεται εἰς δύο σσ καὶ γίνεται ἁπλοποίησις αὐτῶν εἰς ἕν σ μὲ ταυτόχρονον ἀποβολὴν τοῦ ν καὶ ἔκτασιν τοῦ προηγουμένου φωνήεντος: μονθjα> μόνσσα> μόνσα> μοῦσα πάντjα> πάνσσα> πάνσα> πᾶσα, .ἔχοντjα> ἔχονσσα> ἔχονσα> ἔχουσα.
στ). Τὸ j εὑρισκόμενον μετὰ τὸ ν ἢ τὸ ρ μὲ ὑπάρχον πρὸ αὐτῶν βραχὺ φωνῆεν (πλὴν τοῦ α καὶ τὸ ο) ἀφομοιώνεται πρὸς αὐτὰ μὲ ἁπλοποίησιν καὶ ἔκτασιν: κτένjω> κτέννω> κτείνω, φθέρjω> φθέρρω> φθείρω, κρίνjω> κρίννω> κρίνω, ὀλοφύρjομαι> ὀλοφύρρομαι> ὀλοφύρομαι.
ζ). Τὸ j εὑρισκόμενον μετὰ τὸ γ συγχωνεύεται εἰς ζ ἢ εἰς δύο σσ/ττ: στάγjω> στάδjω> στάδζω> στάζω, οἰμώγjω> οἰμώδjω> οἰμώσδω> οἰμώζω, σφάγjω> σφάδjω> σφάδζω> σφάζω (ἀλλὰ καὶ σφάγjω> σφάτjω> σφάτσω> σφάττω), ἁρμόγjω> ἁρμόδjω> ἁρμόσδω> ἁρμόζω (ἀλλὰ καὶ ἁρμόγjω> ἁρμότjω> ἁρμότσω> ἁρμόττω), συρίγγjω> συρίδjω> συρίσδω> συρίζω (ἀλλὰ καὶ συρίγγjω> συρίτjω> συρίτσω> συρίττω), τάγjω> τάτjω> τάτσω> τάσσω/τάττω, ἀλλάγjω> ἀλλάτjω> ἀλλάτσω> ἀλλάσσω/ ἀλλάττω, πράγjω> πράτjω> πράτσω> πράσσω/πράσσω.
Σημείωσις 1η: Τὰ ἐπίθετα χαρίεσσα καὶ ἀστερόεεσα καὶ τὰ ὅμοια αὐτῶν, τὰ πρωτόκλιτα οὐσιαστικὰ εἰς –ισσα (βασίλισσα, Φοίνισσα), τὰ πελασγικὰ ὀνόματα γεωγραφικῶν ὅρων (Παρνασσός), καθὼς καὶ τὰ ῥήματα πατάσσω ἐρέσσω πτήσσω καὶ πτύσσω φέρονται πάντοτε μὲ δύο σσ καὶ ούδέποτε μὲ δύο ττ.
Σημείωσις 2α: Τὰ ῥήματα ἁρμόττω βλίττω μελίττω συρίττω σφάττω καὶ μερικὰ οὐσιαστικά, ὅπως Λυκαβηττός, Ὑμηττός Ἀττική καὶ ἄλλα, φέρονται πάντοτε μὲ δύο ττ καὶ οὐδέποτε μὲ δύο σσ.

Μιχαὴλ Χρ. Ἀλεξανδρῆς
Φιλόλογος

(ἡ σελίς τοῦ Μιχαῆλ ἐδῶ)

φωτογραφία