Ὁ Ἔρνεστ Χέμινγουεϊ, γεννήθηκε στὶς ΗΠΑ στὶς 21 Ιουλίου 1899*  καὶ μόλις 20 περίπου χρονῶν, τὸ 1920,  ἄρχισε νὰ ἐργάζεται ὡς δημοσιογράφος καὶ πολεμικὸς ἀνταποκριτὴς τῆς ἐφημερίδος Toronto Star Weekly τοῦ Τορόντο. Μέσῳ τῶν ἀνταποκρίσεών του, γνώρισε τὸ εὐρὺ κοινὸ τῆς ἐποχῆς, τὴν Μικρασιατικὴ Καταστροφή. Ἦταν παρὼν στὴν ἀνταλλαγὴ τῶν πληθυσμῶν στὴν Θράκη, ποὺ ἀκολούθησε τὴν συνθήκη τῶν Μουδανιῶν τὸ 1922.

     Μέσα ἀπὸ τὸ λογοτεχνικό του ταλέντο, ὁ συγγραφέας δίνει συγκλονιστικὲς περιγραφὲς μίας περιόδου ποὺ ἔχει σημαδέψει τὴν ψυχὴ τῶν Ἑλλήνων.

«Ὁ ἄντρας σκεπάζει μὲ μία κουβέρτα τὴν ἐτοιμόγεννη γυναίκα του ἐπάνω στὸν ἀραμπᾶ γιὰ νὰ τὴν προφυλάξῃ ἀπὸ τὴν βροχή. Ἐκείνη εἶναι τὸ μόνο πρόσωπο ποὺ βγάζει κάποιους ἤχους [ἀπὸ τοὺς πόνους τῆς γέννας]. Ἡ μικρὴ κόρη τους, τὴν κοιτάζει μὲ τρόμο καὶ βάζει τὰ κλάματα. Καὶ ἡ πομπὴ προχωρᾶ… Δὲν ξέρω πόσο χρόνο θὰ πάρη αὐτὸ τὸ γράμμα νὰ φτάσῃ στὸ Τορόντο, ἀλλὰ ὅταν ἐσεῖς οἱ ἀναγνῶστες τῆς Στὰρ τὸ διαβάσετε, νὰ εἶστε σίγουροι ὅτι ἡ ἴδια τρομακτική, βάναυση πορεία ἑνὸς λαοῦ ποὺ ξεριζώθηκε ἀπὸ τὸν τόπο του, θὰ συνεχίζη νὰ τρεκλίζῃ, στὸν ἀτέλειωτο λασπωμένο δρόμο πρὸς τὴν Μακεδονία». (Toronto Star, 20 Ὀκτωβρίου 1922)

     Τὸν Ὀκτώβριο τοῦ 1922, ἂν καὶ ἄρρωστος ἀπὸ ἐλονοσία, ὁ Χέμινγουεϊ παρακολουθεῖ τὴν πορεία τῶν Ἑλλήνων προσφύγων:

«Τὸ κυρίως σῶμα τῆς πομπῆς, ποὺ διασχίζει τὸν ποταμὸ Ἕβρο στὴν Ἀδριανούπολη, φτάνει τὰ τριάντα χιλιόμετρα. Τριάντα χιλιόμετρα μὲ κάρα ποὺ τὰ σέρνουν βόδια, ταῦροι καὶ λασπωμένα βουβάλια, μὲ ἐξουθενωμένους, κατάκοπους ἄνδρες, γυναῖκες καὶ παιδιὰ νὰ περπατοῦν στὰ τυφλά…».

     Τὰ δημοσιογραφικά του ἄρθρα ἀναφέρονται κυρίως στὴν στρατιωτικὴ ἐκκένωση τῆς Κωνσταντινουπόλεως καὶ τῆς Ἀνατολικῆς Θράκης καὶ στὸ ἀντίστοιχο χρονικὸ τοῦ ἑλληνικοῦ ξεριζωμοῦ. Τὸ ἀντικειμενικὸ ρεπορτὰζ -ἡ ψυχρὴ ἀποτύπωση ἑνὸς ἱστορικοῦ γεγονότος- ἐξελίσσεται σταδιακὰ σὲ ἀπόγνωση καὶ κραυγὴ διαμαρτυρίας γιὰ τὰ δεινὰ τῶν μετακινούμενων πληθυσμῶν. Ὁ δημοσιογράφος, καταδεικνύει, μεταξὺ ἄλλων, τὰ ὀλέθρια διπλωματικὰ καὶ στρατιωτικὰ σφάλματα τῆς ἑλληνικῆς κυβερνήσεως. Στὶς 3 Νοεμβρίου τοῦ 1922 ἀπὸ τὸ Μουρατλὶ σημειώνει τὸν τραγικὸ ἐπίλογο τῆς προδοσίας:

«Καθῶς γράφω, ὁ ἑλληνικὸς στρατὸς ξεκινάει τὴν ἐκκένωση τῆς Ἀνατολικῆς Θράκης. Οἱ στρατιῶτες παρελαύνουν σκυθρωπά… Ἐγκατέλειψαν τὶς καμουφλαρισμένες θέσεις τῶν πολυβόλων, τὶς ὁχυρωμένες καὶ γεμάτες συρματόπλεγμα κορυφογραμμὲς, ἐκεῖ ὅπου εἶχαν σχεδιάσει νὰ δώσουν τὴν τελικὴ μάχη ἐναντίον τῶν Τούρκων. Αὐτό εἶναι τὸ τέλος τῆς σπουδαίας ἑλληνικῆς στρατιωτικής περιπέτειας.

Ἀκόμα καὶ στὴν ἐκκένωση, οἱ Ἕλληνες φαίνονται καλοὶ στρατιῶτες. Ἔχουν ἕναν ἀέρα θαρραλέας ἐπιμονῆς ποὺ θὰ σήμαινε δύσκολα ξεμπερδέματα γιὰ τὸν Τοῦρκο, ἂν ὁ στρατὸς τοῦ Κεμᾶλ ἔπρεπε νὰ πολεμήσῃ γιὰ τὴν Θράκη, ἀντὶ αὐτὴ νὰ τοῦ δοθῇ ὡς δῶρο στὰ Μουδανιά. Ὁ λοχαγὸς Οὐίταλ τοῦ ἰνδικοῦ ἱππικοῦ (…), μοῦ εἶπε τὴν ἐκ τῶν ἔσω ἱστορία τῆς ἴντριγκας ποὺ ὁδήγησε στὴν κατάρρευση τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ στὴν Μικρὰ Ἀσία:

”Οἱ Ἕλληνες στρατιῶτες ἦταν πολεμιστὲς πρώτης κατηγορίας. Εἶχαν καλοὺς ἀξιωματικούς, οἱ ὁποῖοι εἶχαν ὑπηρετήση μὲ τοὺς Βρετανοὺς καὶ τοὺς Γάλλους στὴν Θεσσαλονίκη καὶ ὑπερτερούσαν τοῦ κεμαλικοῦ στρατοῦ. Πιστεύω ὅτι θὰ κατελάμβαναν τὴν Ἄγκυρα καὶ θὰ ἔβαζαν τέλος στὸν πόλεμο, ἂν δὲν εἶχαν προδοθῆ. Ὅταν ὸ Κωνσταντῖνος ἀνέλαβε τὴν ἐξουσία, ἔδιωξε ὅλους τοὺς ἀξιωματικοὺς τοὺ στρατοῦ, ἀπὸ τὸ πεδίο τῆς μάχης· ἀπὸ τὸν ἀρχιστράτηγο μέχρι τοὺς διοικητὲς τῶν διμοιριῶν. Ἀντικατεστάθησαν μὲ νέους ἀξιωματικοὺς ποὺ ἦταν ὀπαδοὶ τοῦ Τῖνο, οἱ περισσότεροι ἐκ τῶν ὁποίων, εἶχαν περάση τὸν πόλεμο στὴν Ἐλβετία ἢ τὴν Γερμανία καὶ δὲν εἶχαν ἀκούση οὔτε πυροβολισμό. Αὐτὸ προκάλεσε τὴν πλήρη κατάρρευση τοῦ στρατοῦ καὶ ἦταν τὸ αἴτιο, τῆς ἑλληνικῆς ἦττας” ».

     Καὶ τελειώνει μὲ μία πρόταση ποὺ δὲν θὰ τὴν ἔγραφε ποτέ ἕνας ἁπλὸς δημοσιογράφος, ἂν δὲν εἶχε μέσα του το ταλέντο του μεγάλου νομπελίστα συγγραφέα:

«Ὅλη μέρα περνάω ἀπὸ δίπλα τους· εἶναι βρώμικοι, κουρασμένοι, ἀξύριστοι, ἀνεμοδαρμένοι στρατιῶτες ποὺ βαδίζουν στὴν καφετιά, ἄγονη θρακικὴ ὕπαιθρο, χωρὶς μπάντες, χωρὶς ὀργανώσεις ἀρωγῆς· τίποτα, ἐκτὸς ἀπὸ ψεῖρες, βρώμικες κουβέρτες καὶ κουνούπια τὴν νύχτα. Εἶναι οἱ τελευταῖοι ἀπὸ τὴν δόξα ποὺ ἦταν κάποτε ἡ Ἑλλάδα. Αὐτό εἶναι τὸ τέλος τῆς δεύτερής τους πολιορκίας, τῆς Τροῖας.» (Toronto Star, 3 Νοεμβρίου 1922).

Σὲ μία ἄλλη ἀνταπόκρισή του στὴν «Στὰρ», γράφει ὁ Χέμινγουεϊ:

 «Βρίσκομαι σὲ ἕνα ἄνετο τρένο, ἀλλὰ μὲ τὴν φρίκη τῆς ἐκκενώσεως τῆς Θράκης, ὅλα μοῦ φαίνονται ἀπίστευτα. Ἔστειλα τηλεγράφημα στὴν «Στὰρ» ἀπὸ τὴν Ἀδριανούπολη. Δὲν χρειάζεται νὰ τὸ ἐπαναλάβῳ. Ἡ ἐκκένωση συνεχίζεται…. Ψιχάλιζε. Στὴν ἄκρη τοῦ λασπόδρομου ἔβλεπα τὴν ἀτέλειωτη πορεία τῆς ἀνθρωπότητας νὰ κινεῖται ἀργὰ στὴν Ἀδριανούπολη καὶ μετὰ νὰ χωρίζεται σ’ αὐτοὺς ποὺ πήγαιναν στὴν Δυτικὴ Θράκη καὶ τὴν Μακεδονία.  Δὲ μποροῦσα νὰ βγάλῳ ἀπὸ τὸ νοῦ μου τοὺς ἄμοιρους ἀνθρώπους ποὺ βρίσκονταν στὴν πομπὴ γιατὶ εἶχα δεῖ τρομερὰ πράγματα σὲ μία μόνο ἡμέρα. Ἡ ξενοδόχισσα προσπάθησε νὰ μὲ παρηγορήσῃ μὲ μία τρομερὴ τούρκικη παροιμία: «Δὲν φταίει μόνο τὸ τσεκούρι, φταίει καὶ τὸ δέντρο»..». (Toronto Star, 14 Νοέμβρη 1922)

     Ὁ Χέμινγουεϊ, ὡς πολεμικὸς ἀνταποκριτὴς, ξέρει ὅτι 1.250.000 Ἕλληνες διώχτηκαν ἀπὸ τὰ σπίτια τους μὲ τὴν ἀνταλλαγὴ τῶν πληθυσμῶν:

«Ὅ,τι καὶ νὰ πῇ κανεῖς γιὰ τὸ πρόβλημα τῶν προσφύγων στὴν Ἑλλάδα, δὲν πρόκειται νὰ εἶναι ὑπερβολή. Ἕνα φτωχὸ κράτος, μὲ μόλις 4 ἑκατομμύρια πληθυσμὸ, πρέπει νὰ φροντίσῃ γιὰ ἄλλο ἕνα τρίτο τῶν κατοίκων. Καὶ τὰ σπίτια ποὺ ἄφησαν οἱ Μουσουλμάνοι ποὺ ἔφυγαν δὲν ἐπαρκοῦν σὲ τίποτα, χώρια ἡ διαφορὰ στὸ ἐπίπεδο κουλτούρας ποὺ εἶχαν συνηθίση οἱ Ἕλληνες στὴν Κωνσταντινούπολη».

     Ὁ δημοσιογράφος, ἂν καὶ ἐπηρεάζεται ἀπὸ τὴν ἑλληνικὴ τραγωδία, διατηρεῖ  οὐδετερότητα καὶ ὀρθή κρίση, ἀλλὰ ἡ δυστυχία στὰ γραπτά του λαμβάνει καθολικὴ ἔκταση. Σὲ ἕνα ἀπὸ τελευταία του άρθρα από την Τουρκία στην Τορόντο Σταρ γράφει:

«Ποιός θὰ θρέψη τόσο πληθυσμό; Κανένας δὲν τὸ ξέρει καὶ μέσα στὰ ἐπόμενα χρόνια ὁ χριστιανικὸς κόσμος θὰ ἀκούη μἰα σπαρακτικὴ κραυγὴ ποὺ ἐλπίζω νὰ φτάσῃ καὶ ὡς τὸν Καναδά: «Μὴν ξεχνᾶτε τοὺς Ἕλληνες!»…».

~~~

Οἱ ἀνταποκρίσεις τοῦ νομπελίστα Ἔρνεστ Χέμινγουεϊ τὸ χρονικὸ διάστημα 1920 – 1922, ἔγιναν βιβλίο μὲ τίτλο «Μὲ ὑπογραφὴ Χέμινγουεϊ» καὶ ὑπότιτλο «1920 – 1922 Ἰταλία, Βαλκάνια, Μικρασιατικὴ καταστροφή» (Ἐκδόσεις Καστανιώτη)

Εἶναι ὅμως τὸ δραματικὸ φινάλε του, ποὺ κάνει πολύτιμο τὸ βιβλίο γιὰ τὴν ἑλληνικὴ ἱστορικὴ μνήμη. Μέσα ἀπὸ εἴκοσι ἄρθρα ποὺ ξεκινοῦν μὲ τὴν περιγραφὴ τῆς Κωνσταντινουπόλεως, στὸν ἀπόηχο τῶν γεγονότων τῆς Σμύρνης, ἀναφέρεται στὴν Πόλη ποὺ οὐσιαστικὰ πολιορκεῖται ἀπὸ τὰ στρατεύματα τοῦ Κεμᾶλ. Γράφει γιὰ τὸν τρόμο τῶν κατοίκων, ποὺ ὁπλίζονται γιὰ νὰ ἀντιμετωπίσουν τὴν ἀπειλή, ἀλλὰ καὶ γιὰ τὸν ἐφησυχασμό τους, ὅταν ἐμφανίζεται ὁ βρετανικὸς στόλος. Γράφει γιὰ τὰ καραβάνια τῶν προσφύγων καὶ γιὰ τὴν ἀποχώρηση τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ ἀπὸ τὴν Θράκη…

~~~

* Ὁ Ἔρνεστ Χέμινγουεϊ, στὶς 2 Ιουλίου 1961, ἔδωσε τέλος στὴν ζωή του, στὸ Ketchum τοῦ Ἀϊντάχο τῶν ΗΠΑ.

Θράκη