«…Τὰ πυρὰ τοῦ ἐχθροῦ ξέσκιζαν μὲ ἀστραπὲς ἀσταμάτητες τὴν θολούρα, ἀνέσκαβαν ταὰ πάντ, τίναζαν στὸν ἀέρα ὁλόκληρα δένδρα ξεῤῥιζωμένα, τὸ χῶμα ἀνάβραζε σὰν καζάνι ποὺ κοχλάζει…»
Ἄγγελος Τερζάκης

Τὸ ὕψωμα 731 ἦταν τυλιγμένο στὸν καπνὸ καὶ στὴν σκόνη. Δὲν φαινόταν οὔτε μία πέτρα. Τὸ ἐχθρικὸ πυροβολικὸ τὸ εἶχε σκεπάση μὲ μία βροχὴ ἀπὸ ὀβίδες ἀπὸ ἐπάνω ἔως κάτω.
«Πῶς εἶναι δυνατόν νά ὑπάρχουν ἐκεῖ ἐπάνω ἄνθρωποι;»
Ἀκούσαμε νὰ λέῃ ἕνας ἀξιωματικὸς βηματίζοντας ἀνήσυχα.
Κυττούσαμε τὸ ὕψωμα καὶ λέγαμε πὼς οἱ πέτρες θὰ ‘χουν γίνει ἀσβέστης.
Ὅσο γιὰ τοὺς ἀνθρώπους… Ὁ θεὸς νὰ βάλῃ τὸ χέρι του…
Νικηφόρος Βρεττᾶκος

Ἡ Τιτανομαχία τοῦ ὑψώματος 731!

Τὸ ὡραῖον ἦτο ὅτι οἱ Ἰταλοὶ ὡρμοῦσαν κατὰ διμοιρίας φωνάζοντες «ἀβάντι, ἀέρο!»,
μιμούμενοι τὴν ὁρμὴν τῶν ἰδικῶν μας.
Αἱ φωναί των ὅμως ἔσβησαν μόλις ἀντίκρυσαν τὰ πρώτας ἐκρήξεις τῶν χειροβομβίδων ἤκουσαν τὶς κραυγὲς θριάμβου τῶν Ἑλλήνων»
ἀνταποκριτὴς «Βραδυνῆς»

«Τὰ ἰταλικὰ τάγματα, ποὺ προχωροῦσαν σὲ πυκνὲς μάζες, κτυπήθηκαν στὸ ψαχνὸ καὶ ματώθηκαν. 
Πολλοὶ γονάτισαν, κυλίστηκαν χάμω. Τὰ ἑλληνικὰ πολυβόλα εἶχαν ἀρχίση τώρα τὸ βαρύ τους κροτάλισμα, ἕνα γαύγισμα βραχνό. Κλωστὲς ἀτσαλάκωτες γάζωναν τὸν ἀέρα.
Τὸ ἐχθρικὸ πεζικὸ ἀναγκάσθηκε νὰ σταματήσῃ νὰ ζητήσῃ ἐδῶ-ἐκεῖ καταλύμματα πρόχειρα καὶ πισωγύρισε
Ἄγγελος Τερζάκης

Μια από τις μεγαλύτερες μάχες του Β’ παγκοσμίου πολέμου έγινε στο «Ύψωμα 731» κοντά στην Κλεισούρα, τον Μάρτιο του 1941. Την μάχη παρακολούθησε ο ίδιος ο Μουσολίνι από τα απέναντι βουνά, παίζοντας το τελευταίο του χαρτί απέναντι στην Ελλάδα, που μέχρι εκείνη την στιγμή κατέγραφε μόνο νίκες.

Το Ύψωμα 731, το οποίο υπερασπίστηκε το 5ο Σύνταγμα της 1ης Μεραρχίας, ήταν στρατηγικής σημασίας καθώς αποτελούσε το κλειδί για την διάβαση προς την ενδοχώρα. Δέχθηκε, μέσα σε τρεις μέρες, 18 επιθέσεις από πυροβολικό, αεροπορία, άρματα μάχης και επίλεκτες ιταλικές μονάδες πεζικού.
Σχετικές αναφορές υποστηρίζουν ότι σε κανένα άλλο μέρος του κόσμου κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν ρίφθησαν τόσα πυρομαχικά όσα στο «Ύψωμα 731» (μόνο την πρώτη ημέρα της επιθέσεως και για δυόμισι ώρες ρίχτηκαν περίπου 100.000 βλήματα στο μικρό ύψωμα. 11 βλήματα κάθε δευτερόλεπτο. Ασύλληπτο νούμερο!).
Το «Ύψωμα 731» (ο αριθμός 731 σημαίνει το υψόμετρο), δεν είναι πια 731 μέτρα. Είναι 726! Χαμήλωσε 5 μέτρα από τους βομβαρδισμούς εκείνων των ημερών. Μέσα σε αυτό το εφιαλτικό σκηνικό, πολέμησαν άνθρωποι μέχρις εσχάτων.

«Ἐπὶ τῶν κατεχομένων θέσεων θὰ ἀμυνθῶμεν μέχρις ἐσχάτων. Οὐδεὶς θὰ κινηθῇ πρὸς τὰ ὀπίσω. Ὁ ἐχθρὸς θὰ διέλθη ἐκ τῆς τοποθεσίας μας, μόνον ὅταν ἀποθάνωμεν ἅπαντες ἐπὶ τῶν θέσεών μας»
Διαταγή του Ταγματάρχη Δημητρίου Κασλά, διοικητή του 2ου Τάγματος του 5ου Συντάγματος, που υπερασπίστηκε το «731».«Ὅταν ἐφορμήσαμε τὴν πρώτη φορά, κατὰ τοῦ «731», πίστευα ὅτι δὲν θὰ συναντούσαμε οὔτε ἕναν Ἕλληνα ζωντανὸ ἐπάνω στὸ ὕψωμα. Τόσο σφοδροὶ ἦταν οἱ βομβαρδισμοὶ ποὺ προηγήθηκαν. Ὅμως ἐκεῖνοι ἦταν ἐκεῖ καὶ περίμεναν. Συνέχισα νὰ πιστεύω τὸ ἴδιο καὶ στὶς ἐπόμενες ἐπιθέσεις μας, ποὺ πάντα ἐκδηλώνονταν ὕστερα ἀπὸ καταιγιστικὰ πυρὰ τοῦ πυροβολικοῦ καὶ τῆς ἀεροπορίας μας. Ὅμως πάντα μᾶς περίμεναν καὶ μᾶς ἀπέκρουαν. Οἱ Ἕλληνες μᾶς περίμεναν ὄρθιοι μπροστὰ στὰ κατεστραμμένα χαρακώματα μὲ τὶς λόγχες περασμένες στὰ ὅπλα τους. Συχνὰ γελοῦσαν δυνατὰ καὶ φώναζαν. Εἶχαν ὑπερβῆ τὸν ἄνθρωπο. Δὲν ἦταν ἄνθρωποι πλέον, τὸ πιστεύω αὐτό. Ἦταν θηρία».
(Αφήγηση Ιταλού έφεδρου ανθυπολοχαγού που συμμετείχε στην μάχη)

«Ἐκεῖνοι ποὺ στέκονταν γαντζωμένοι ἐκεῖ ἀπάνω μέσα στὴν νύκτα, δὲν ἔμοιαζαν μὲ πλάσματα ἀνθρώπινα. Ἤταν κάτι σκέλεθρα ντυμένα μὲ κουρέλια, ἐπιδέσμους, φαντάσματα μαυριδερὰ καὶ ἀγριεμένα, ὅλο χῶμα καὶ ἱδρῶτα ποὺ παγώνει, μάτι γυαλιστερὸ ἀπὸ τὴν πείνα, τὴν ἀγωνία, τὴν πάλη μὲ τὸν Χᾶρο. Ἦταν ἡ ἑβδόμη ἐπίθεσίς τους γιὰ τὸ «731». Τὸ ὕψωμα ἔμπαινε πιά, ζωσμένο μὲ φλόγες, στὸν θρύλο».
 Άγγελος Τερζάκης

Ο Νικηφόρος Βρεττάκος, μας άφησε μια συγκλονιστική εικόνα:
«Εἶναι περασμένο τὸ μεσημέρι. Τὸ πυροβολικὸ ἔχει ἀραιώσει κάπως τὶς βολές του, ἐπιτέλους. Μόνον ἀπάνω στὸ «731» ἐξακολουθεῖ νὰ τσακίζῃ τὰ δένδρα. Τὰ πολυβόλα δίνουν καὶ παίρνουν. Τώρα ἔχουμε περισσότερες ἐλπίδες. Κάτω στὸν δρόμο βλέπομε νὰ κατεβαίνουν τὰ πρῶτα φορεῖα. Τρέχομε.
Μὰ σὲ λίγο, μιὰ φωνὴ γνώριμη περνᾶ στὰ αὐτιά μας.
– Ὁ Λούης!…
Τρέχουμε κατὰ ἐπάνω του. Ἔχει ῥίξει ἀνάῤῥιχτα τὴν χλαίνη του. Μ’ ἀγκαλιάζει, μὲ τὸ ἕνα του χέρι καὶ μὲ φιλᾶ.
– Ἀμήν! μοῦ λέει. Γλυτώσαμε. Τώρα πηγαίνω στὰ Γιάννενα νὰ μοῦ κόψουν τ’ ἀριστερὸ χέρι. Κύτταξε, κρέμεται. Ἔχει φύγει ἀπὸ τὸν ὦμο…
Κι ἀμέσως τὸ δυνατὸ γέλιο του πλατάγισε στὸν ἀέρα σὰ νὰ μὴν εἶχε συμβῆ τίποτα.
– Χά! χά! χά!
Τὸ πρόσωπό του εἶχε σταφιδώση ἀπὸ τὸ κρύο. Εἶναι γιομάτο χώματα καὶ καπνό. Τὰ ῥοῦχα του ἀπὸ ἐπάνω ὡς κάτω εἶναι γεμάτα αἵματα. Ὅπου νὰ ’ναι θὰ συναντήσουνε τ’ αὐτοκίνητα ποὺ θὰ ’ρχονται νὰ τοὺς πάρουν. Ἐμεῖς παρακολουθοῦμε τὸν Λούη ἀπὸ κοντά. Ἡ φωνή μας ἔχει κοπεῖ. Καθένας σκέφτεται πῶς θὰ μποροῦσε νὰ τὸν βοηθήσῃ.
– Ἅμα θὰ πᾶτε στὸ 731 δὲν θὰ προφτάνετε νὰ μετρᾶτε σκοτωμένους.»