Ἰδιοτυπίες τῆς ζωῆς καὶ τῆς σκέψεως τοῦ Μεταξᾶ

Τοῦ Δημητρίου Μιχαλοπούλου

Ἰδιοτυπίες τῆς πολιτικῆς καὶ τῆς σκέψεως τοῦ Ἰωάννου Μεταξᾶ

Ὅπως εἶναι γνωστό, τὸ καθεστὼς τῆς 4ης Αὐγούστου μόνο φαινομενικῶς ὑπῆρξε φασιστικό. Εὐθὺς ἐξ ἀρχῆς, πράγματι, εἶχαν τονισθῇ οἱ -καθοριστικῆς σημασίας- διαφορές του τόσο μὲ τὸν ἰταλικὸ Φασισμὸ ὅσο καὶ μὲ τὸν γερμανικὸ Ἐθνικοσοσιαλισμό [1]· καὶ ἡ σημαντικότερη ἀπὸ αὐτὲς ὑπῆρξε τὸ ὅτι, σὲ κραυγαλέα ἀντίθεση μὲ τὸν Μουσολίνι καὶ τὸν Ἀδόλφο Χίτλερ, ὁ Μεταξᾶς προσπαθοῦσε ὄχι νὰ κινητοποιήσῃ, ἀλλὰ νὰ ἀποπολιτικοποιήσῃ τὶς λαϊκὲς μᾶζες [2]. Τὸ σύστημα μὲ τὸ ὁποῖο «συγγένευε» τὸ καθεστὼς τοῦ Μεταξᾶ ἦταν τὸ πολὺ στενὰ συνδεδεμένο μὲ τοὺς Βρεταννοὺς[3]  «Νέο Κράτος» (Estado Novo) τοῦ  Σαλαζὰρ στὴν Πορτογαλία[4]. Γιὰ αὐτὸ ἀκριβῶς καὶ ἡ ἐπίσημη ὀνομασία τοῦ καθεστῶτος τῆς 4ης Αὐγούστου ἦταν, ἀκριβῶς, «Νέον Κράτος»[5] – ὀνομασία ποὺ ἄλλωστε δόθηκε καὶ στὸ περιοδικὸ ποὺ ἐξέφραζε τὴν ἰδεολογία τοῦ Ἰ. Μεταξᾶ[6]. Καὶ βέβαια, αὐτὴ ἡ ἰδεολογικὴ ἑλληνοπορτογαλικὴ σύμπλευσις δὲν μπορεῖ παρὰ νὰ ὀφείλεται σὲ βρεταννικὴ παρέμβαση.

Πέρα ὅμως ἀπὸ αὐτά, ὑπάρχει καὶ κάτι ἄλλο παράδοξο: ἡ φιλία τοῦ Μεταξᾶ μὲ τὸν Κεμὰλ Ἀτατούρκ. Πράγματι, δὲν ἦταν τόσο ὁ Βενιζέλος ὅσο ὁ Μεταξᾶς ἐκεῖνος ποὺ στερέωσε σὲ τέτοιον βαθμὸ τὴν ἑλληνοτουρκικὴ φιλία, ὥστε νὰ γίνεται λόγος γιὰ κοινὴ Μοῖρα (sort commun) τῶν δύο χωρῶν, γιὰ ἑνιαῖο, κοινὸ ἀμυντικὸ χῶρο στὴν οὐσία[7]. Ἡ ἐγκαρδιότητα τῆς ἐπὶ Μεταξᾶ ἑλληνοτουρκικῆς φιλίας εἶχε ἀντανάκλαση καὶ στὸν τύπο, δεδομένου ὅτι ὁ τότε πρωθυπουργός μας ἔκανε δημοσίως λόγο γιὰ «ἰδιαίτερο, ἀδιάσπαστο δεσμὸ μετὰ τῆς φίλης καὶ συμμάχου Τουρκίας»[8]. Ὅταν μάλιστα ἔγινε ἡ κηδεία τοῦ Κεμάλ, ὁ Μεταξᾶς, ἐνῶ ἦτανε ἄῤῥωστος, ἔσπευσε στὴν Ἄγκυρα, πρὸ κειμένου νὰ παραστῇ[9].

Κηδεία Κεμᾶλ Ἀτατοῦρκ

Καὶ ὁπωσδήποτε προκαλεῖ ἐντύπωση τὸ τηλεγράφημα ποὺ -χωρὶς καμμία διάθεση εἰρωνείας- αὐτὸς ἔστειλε στὸν Τοῦρκο ὑπουργὸ Ἐξωτερικῶν τὸν Νοέμβριο τοῦ 1939, λόγω τῆς ἐπετείου τοῦ θανάτου τοῦ «δημιουργοῦ τῆς Νέας Τουρκίας»:

«Ἡ ἑλληνικὴ βασιλικὴ  κυβέρνησις καὶ ὁλόκληρη ἡ Ἑλλὰς θὰ διατηρήσουν γιὰ πάντα ἄσβεστη τὴν μνήμη τοῦ μεγάλου ἀρχηγοῦ Κεμὰλ Ἀτατοῦρκ, ἀναγεννητοῦ τοῦ εὐγενοῦς Τουρκικοῦ Ἔθνους, φίλου καὶ συμμάχου τῆς Ἑλλάδος»[10].

Καὶ γιὰ νὰ μὴ μείνει κάποια ἀμφιβολία γιὰ τὰ αἰσθήματά του εἰδικῶς πρὸς τὸν Κεμάλ, προώθησε ὁ Μεταξᾶς τὴν ἀκόλουθη ἀνακοίνωση στὸ τεῦχος τῆς 18ης Νοεμβρίου 1939 τοῦ περιοδικοῦ Νεολαία, ἐπισήμου ὀργάνου τῆς Ε.Ο.Ν.:

«Εἰς τὴν Τουρκίαν ἡ ἐπέτειος τοῦ θανάτου τοῦ Κεμὰλ Ἀτατοὺρκ ἔγινεν ἀφορμὴ διὰ νὰ ἐκδηλωθῆ κατὰ τρόπον μεγαλειώδη ὁ σεβασμὸς καὶ ἡ προσήλωσις τοῦ Τουρκικοῦ λαοῦ εἰς τὴν μνήμην τοῦ ἐθνικοῦ του ἥρωος. Πρέπει νὰ σημειωθῆ ὅτι καὶ εἰς τὴν Ἑλλάδα διατηρεῖται ζῶσα ἡ ἀνάμνησις τοῦ ἀνδρός, ὁ ὁποῖος ὄχι μόνον κατενόησε βαθύτατα τὴν ἀξίαν καὶ τὴν εὐρύτητα τῶν ἀγαθῶν ποὺ θὰ προέκυπτον ἀπὸ μίαν εἰλικρινῆ καὶ παγίαν ἑλληνοτουρκικὴν συνεργασίαν, ἀλλὰ καὶ ἐπροχώρησε μὲ τόλμην καὶ ταχύτητα εἰς τὴν θεμελίωσιν τῆς συνεργασίας αὐτῆς καὶ δὲν ἔπαυσε μέχρι τῆς τελευταίας του πνοῆς νὰ ἐργάζεται διὰ τὴν παγίωσίν της»[11].

Αὐτὰ βεβαίως μπορεῖ κάποιος νὰ τὰ ἐπικροτῇ· ὁπωσδήποτε ὅμως προκαλοῦν ἔκπληξη σὲ ὅποιον παραμένει προσκολλημένος στὴν εἰκόνα τοῦ συμβατικοῦ ἐθνικιστοῦ ἡγέτου ποὺ ἐπικρατεῖ τοὐλάχιστον στὴν δική μας χώρα. Οἱ Ἰ. Μεταξᾶς καὶ Κεμὰλ Ἀτατοὺρκ ὑπῆρξαν πράγματι οἱ προσωπικότητες ποὺ ἔδωσαν οὐσιαστικὸ περιεχόμενο στὴν ἰδέα τοῦ κοινοῦ ἑλληνοτουρκικοῦ ἀμυντικοῦ χώρου ποὺ ἐπεκράτησε στὶς διεθνεῖς μας σχέσεις ἕως τὸ 1955, ὁπότε ἔγιναν οἱ γνωστὲς ταραχὲς στὴν Κωνσταντινούπολη…

Αὐτὰ εἶναι δεδομένα· ὑπάρχει ὅμως καὶ κάτι ἄλλο – ἡ προσωπικότηw τοῦ Μεταξᾶ αὐτὴ καθ’ ἑαυτή. Ὑπῆρξε αὐτὸς ὁ μόνος σύγχρονος Ἕλλην πολιτικὸς ποὺ παρετήρησε καὶ ἀνέλυσε μὲ ἐνάργεια  καὶ πληρότητα τὸν ἑλληνικὸ λαὸ καί, συνακολούθως, τὴν ἑλληνικὴ κοινωνία. Καὶ αὐτό, ἐπειδὴ διεκρίνετο ἀπὸ εὐφυία, πνευματικὴ διεισδυτικότητα καὶ ἀντίληψη ὄχι συνήθεις σὲ χαρακτηριστικὸ Νεοέλληνα. Ἡ ἐπιγραμματικὴ διατύπωσίς του ὅτι τὸ πρόβλημα τῆς Ἑλλάδος εἶναι ὁ χαρακτήρας τῶν Ἑλλήνων, ἀπὸ τὸν ὁποῖο ἀπουσιάζουν «ἡ ὑπερηφάνεια καὶ ἡ ὁρμή»[12], καθὼς καὶ ἡ ἀπέχθειά του γιὰ τοὺς «ρήτορες» καὶ γενικῶς τὴν ἔλλειψη πρακτικοῦ πνεύματος «ποὺ ἔφαγαν τὴν Ἑλλάδα»[13], εἶναι χαρακτηριστικὲς τῆς διεισδυτικότητος καὶ διαυγείας μὲ τὶς ὁποῖες ἀνέλυε τὶς γύρω του καταστάσεις. Ἡ ἀντιπάθειά του, τέλος, πρὸς τὴν «ἀερολογία» ποὺ ἀποτελεῖ βασικὴ αἰτία τῆς κακοδαιμονίας τοῦ δημοσίου καὶ ἐν πολλοῖς τοῦ ἰδιωτικοῦ βίου τῶν Νεοελλήνων ὑπῆρξε τόσο σφοδρή[14], ὥστε συστηματικῶς ἀπέφευγε νὰ ἀναφέρεται στοὺς Ἀρχαίους Ἕλληνες. Αὐτὸ εἶχε γίνει παγκοσμίως γνωστὸ καὶ προκαλέσει ἔκπληξη ἀκόμα καὶ στὴν τότε ἡγεσία τῆς Σοβιετικῆς Ἑνώσεως[15].

Ἔτσι, ὑπῆρξε ὁ μόνος σύγχρονος πολιτικὸς ἄνδρας ποὺ συνειδητοποίησε τὸ κύριο χαρακτηριστικὸ γνώρισμα τῶν «σημερινῶν Ἑλλήνων»: Νὰ προσαρμόζουν τὸν ἑαυτό τους στὶς ἐξωτερικὲς καταστάσεις καὶ ὄχι νὰ προσαρμόζουν τὶς ἐξωτερικὲς καταστάσεις στὸν ἑαυτό τους[16]· καὶ γιὰ νὰ καταλάβῃ κάποιος τὸν ψυχικὸ πόνο ποὺ τοῦ προκαλοῦσε αὐτὸ τὸ πασιφανὲς «ἐθνικό» μας «γνώρισμα», ἀρκεῖ νὰ ἀνατρέξῃ σὲ κεφαλαιώδους σημασίας ἐπιγραμματικὴ σκέψη του: Εἶναι ἡ μοῖρα μας, τῶν ἀνθρώπων, νὰ εἴμεθα οἱ ἐπαναστάται κατὰ τοῦ σύμπαντος[17]. Ἀκόμη, ένδομύχως ἀντιπαθοῦσε τὴν Θεολογία καὶ τὴν Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία, ἀλλὰ ἡ ἀντιπάθεια αὐτὴ ἐνίσχυε μέσα του τὴ βαθειὰ θρησκευτικότητα ποὺ τὸν χαρεκτήριζε σταθερῶς[18].  Ἔτσι ἐξηγεῖται καὶ ἡ ἐκπληκτικὴ στὸν δυναμισμό της ἀπόφασίς του νὰ ἀκυρώσῃ τὴν ἐκλογὴ τοῦ Δαμασκηνοῦ ὡς Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καὶ Πάσης Ἑλλάδος προσφεύγοντας στὸ Συμβούλιο τῆς Ἐπικρατείας. Σύμφωνα μὲ τὴν ἀντίληψη τοῦ ἑλληνικοῦ κλήρου, οἱ ἀποφάσεις σὲ αὐτὰ τὰ θέματα τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἱεραρχίας «ὑπαγορεύονται ἀπὸ τὸ Ἅγιο Πνεῦμα»[19]. Ὁ Μεταξᾶς ὅμως δὲν ἐδίστασε νὰ ὑποβάλῃ μίαν τέτοιαν ἀπόφαση στὴν κρίση τοῦ Συμβουλίου τῆς Ἐπικρατείας – καὶ νὰ τὴν ἀκυρώσῃ. Μὲ λίγα λόγια, ὁ Μεταξᾶς ὑπῆρξε ἀπηλλαγμένος ἀπὸ τὴν συμβατικότητα καὶ τυπικότητα ποὺ συχνὰ χαρακτηρίζουν τὴν ἑλληνικὴ ἐκδοχὴ τῆς Ὀρθοδοξίας· καὶ ἡ βαθυτατη θρησκευτικότητά του ἐκφράζεται ἀριστοτεχνικὰ στὶς παρακάτω φράσεις, τὶς ὁποῖες θὰ συνυπέγραφε ὁ κάθε εἰλικρινὴ καὶ στοιχειωδῶς νοήμων ἄνθρωπος:

Δὲν ἠξεύρω ποιὸς εἶναι ὁ Θεὸς τοῦ Κόσμου, ὁ Θεὸς ὅμως τῆς ἀνθρωπότητος εἶναι ὁ Χριστὸς – καὶ τί μᾶς μέλει γιὰ τὰ πάρα πέρα; Αὐτὸ μᾶς φθάνει[20].

Καὶ ἔτσι ἀναδύεται τὸ ἐρώτημα: Ποιὸς ἦταν ἐπιτέλους ὁ Μεταξᾶς;

* * *

Τὸ βέβαιο εἶναι πὼς ἔχει κατὰ κόρον προβληθῇ ἡ καταγωγὴ τοῦ Μεταξᾶ ἀπὸ «ἀριστοκρατικὴ οἰκογένεια τοῦ Βυζαντίου», μέλος τῆς ὁποίας ὑπῆρξε «συστρατιώτης τοῦ Κωνσταντίνου Παλαιολόγου», πού, μετὰ τὴν Ἅλωση κατέφυγε στὴν Κεφαλλονιά[21]. Αὐτὸ δὲν ὑπάρχει λόγος νὰ ἀμφισβητηθῇ· στὴν γενεαλογία ὅμως εἰδικῶς τοῦ Ἰωάννου Μεταξᾶ διαπιστώνονται ὁρισμένα σημεῖα παράδοξα· καὶ συγκεκριμένα:

  1. Στὴν Χρυσῆ Βίβλο (Libro dOro) τῆς κεφαλληνιακῆς ἀριστοκρατίας, ὁ Παναγῆς, πατέρας τοῦ Ἰωάννη Μεταξᾶ, ἐμφανίζεται νὰ ἔχῃ γεννηθεῖ τὸ 1830[22]· σὲ ἐκκλησιαστικὸ ἔγγραφο ὅμως φαίνεται νὰ βαπτίσθηκε πρὶν ἀπὸ τὴν γέννησή του, συγκεκριμένα τὸ 1827[23]. Ἐπιπλέον, σὲ ἄλλο ἔγγραφο, ἐπίσης ἐκκλησιαστικό, ὁ Παναγῆς Μεταξᾶς ἐμφανίζεται νὰ ἔχῃ, τὸ 1870, ἡλικία 35 ἐτῶν· ἔτσι ἡ γέννησίς του πρέπει νὰ τοποθετηθῇ περὶ τὸ 1835[24].
  2. Ὁ Ἰωάννης Μεταξᾶς-Ἀντζουλακᾶτος, πατέρας τοῦ Παναγῆ, ἄρα παπποῦς τοῦ Ἰωάννου Μεταξᾶ, ἀῤῥαβωνιάσθηκε καὶ ταὐτόχρονα παντρεύθηκε τὴν γυναίκα αὐτοῦ τοῦ τελευταίου τὸ 1834[25]. Μὲ ἄλλα λόγια, ὁ πατέρας τοῦ Ἰωάννου Μεταξᾶ βαπτίσθηκε τὸ 1827, γεννήθηκε εἴτε τρία εἴτε ὀκτὼ χρόνια… ἀργότερα (τὸ 1830 ἢ τὸ 1835), ἐνῶ ὁ γάμος τῶν γονιῶν του (παπποῦ καὶ γιαγιᾶς τοῦ Ἰωάννου) ἔγινε ἑπτὰ χρόνια μετὰ τὴν βάπτισή του. Αὐτὰ μαρτυροῦν «ἀταξία» τοὐλάχιστον στὸν ἰδιωτικὸ τοῦ παπποῦ τοῦ μετέπειτα πρωθυπουργοῦ μας, ἡ ὁποία ἐξάλλου ἔχει δεόντως βεβαιωθεῖ[26].
  3. Ὁ ἴδιος ὁ Ἰωάννης Μεταξᾶς οὐδέποτε ἔφερε τὸ πλῆρες ἐπώνυμο (Μεταξᾶς-Ἀντζουλακᾶτος) τῆς ἀριστοκρατικῆς οἰκογενείας γόνος τῆς ὁποίας ἦταν. Ἐπιπλέον, μία καὶ μόνη φορὰ πῆγε νὰ ἐπικαλεσθῇ τὴν ἀριστοκρατικὴ καταγωγή του – καὶ αὐτὸ ἐνῶ εὑρίσκετο ὄχι στὴν Ἑλλάδα ἀλλὰ στὸ ἐξωτερικό[27].
  4. Καὶ πάλι ὁ ἴδιος ὁ Ἰωάννης Μεταξᾶς ἔτρεφε μεγάλη ἐκτίμηση γιὰ τὸ ἔργο τοῦ Ludwig Gumplowitz (1838-1909)[28], «κοινωνιολόγου περιφήμου» καὶ καθηγητοῦ στὸ πανεπιστήμιο τοῦ Graz τῆς Αὐστρίας, ὁ ὁποῖος εἶχε ἰδιαιτέρως ἀσχοληθεῖ καὶ μὲ τὸ ζήτημα τῶν «ἐκμηδενισμένων ἐθνικῶν ὁμάδων» (groupes ethniques supprimés) σὲ εὐρωπαϊκὲς χῶρες[29]. Ὁ Gumplowitz ἦταν ἰουδαϊκῆς καταγωγῆς, υἱός, μάλιστα, ραββίνου, ἀπὸ τὴν Κρακοβία τῆς Πολωνίας[30], ὁ ὁποῖος ὑπῆρξε ὑπέρμαχος τῆς ἀφομοιώσεως τῶν Ἰουδαίων μέσα στὸ ἐθνικὸ περιβάλλον τῶν χωρῶν ὅπου διαβιοῦσαν[31]. Τὴν ἴδια στάση ἐτήρησε καὶ ὁ ἴδιος ὁ Ludwig Gumplowitz, σὲ τέτοιο μάλιστα βαθμό, ὥστε ἦλθε σὲ σύγκρουση μὲ τὸν Theodor Herzl[32], βασικὸ ὑποστηρικτή, ὡς γνωστόν, τῆς ἱδρύσεως Ἰσραηλιτικοῦ Κράτους στὴν Παλαιστίνη.

Ὅλα αὐτὰ δὲν μειώνουν τὴν προσωπικὴ ἀξία τοῦ Ἰωάννου Μεταξᾶ· ἀνοίγουν ὅμως, στὸν τομέα τῆς ἑλληνικῆς ἱστοριογραφίας, νέο καὶ σπουδαῖο ἐπιστημονικὸ μέτωπο…, ἡ σημασία τοῦ ὁποίου ἀναδεικνύεται ἀπὸ τὴν φιλολογικὴ συγγένεια τῆς σχετικῆς μὲ τὸν Ἰησοῦ οἱονεὶ ὁμολογίας τοῦ Ἰ. Μεταξᾶ μὲ ἕνα ἀπὸ τὰ ἀριστουργήματα τῆς Νεοελληνικῆς Γραμματείας, τὸ ποίημα συγκεκριμένα «Ἰησοῦς», τοῦ Γιωσὲφ Ἐλιγιά, ἡ τελευταία στροφὴ τοῦ ὁποίου ἔχει ὡς ἑξῆς:

Δὲν εἶσαι ὁ πρῶτος μήτε κι ὁ στερνὸς Ἐσταυρωμένος,
Γλυκὲ Ἰησοῦ, στὸν κόσμο αὐτὸν τῆς πίκρας καὶ τοῦ φθόνου·
Κι ὅμως, ἡ δόξα σου ἄσπιλη μὲς στῶν θνητῶν τὸ γένος:
Εἶσαι-δὲν εἶσαι υἱὸς Θεοῦ, μὰ εἶσαι ὁ θεὸς τοῦ πόνου[33].

[1] Δ. Καλλονᾶ, Ἰωάννης Μεταξᾶς (Ἀθήνα, 1938), σ. 192· Ἀννίβα Βελλιάδη, Μεταξᾶς-Χίτλερ. Ἑλληνογερμανικὲς σχέσεις στὴν Μεταξικὴ δικτατορία, 1936-1941 (Ἀθῆναι: Ἐνάλιος, 2003), σ. 25

[2] Γιώργου Ἀνδρειωμένου, Ἡ πνευματικὴ ζωὴ ὑπὸ ἐπιτήρηση: Τὸ παράδειγμα τοῦ περιοδικοῦ Τὸ Νέον Κράτος (Ἀθῆναι:  Ἵδρυμα Κώστα καὶ Ἑλένης Οὐράνη, 2010), σσ. 16-20.

[3] Ἡ ὑπὸ τὸν Σαλαζὰρ Πορτογαλία προσέφερε «μεγάλες ὑπηρεσίες» στοὺς Βρεταννοὺς καὶ Ἀμερικανοὺς κατὰ τὸν Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο· καὶ οἱ ὑπηρεσίες αὐτὲς ἀνεγνωρίσθησαν πανηγυρικῶς ἀπὸ τὸ Λονδῖνο καὶ τὴν Οὐάσιγκτων. (Ἱστορικὸ Ἀρχεῖο τοῦ ὑπουργείου Ἐξωτερικῶν [στὸ ἑξῆς: ΑΥΕ], 1946, 78, 2, Γ. Άργυρόπουλος, ἐπιτετραμμένος τῆς ἑλληνικῆς πρεσβείας στὴν Πορτογαλία, πρὸς τὸ ὑπουργεῖο Ἐξωτερικῶν, ἀρ. 219/Α, Λισσαβώνα, 31 Μαρτίου 1946.)

[4] Δ. Καλλονᾶ,  Ἰωάννης Μεταξᾶς, σ. 192.

[5] Αὐτόθι, σσ. 187, 209.

[6] Γιώργου Ἀνδρειωμένου, Ἡ πνευματικὴ ζωὴ ὑπὸ ἐπιτήρηση…, σ. 36 ἑπ.

[7] Εἶναι ἐν προκειμένῳ χαρακτηριστικὲς οἱ δηλώσεις μελῶν τῆς τουρκικῆς κυβερνήσεως ἀκόμη καὶ τὸ 1943, ὁπότε ἡ δική μας χώρα παρέμενε ὑπὸ τὴν κατοχὴ στρατευμάτων τοῦ Ἄξονος. (ΑΥΕ, 1943, 24.1, Ρ. Ραφαὴλ πρὸς τὸ ὑπουργεῖο Ἐξωτερικῶν, στὸ Κάιρο, ἀρ. 4642. Ἄγκυρα, 24 Ἰουλίου 1943.)

[8] Βλ. τὶς δηλώσεις του τῆς 26ης Νοεμβρίου 1938 στὸ Ἡμερολόγιό του, τόμ. Δ΄, σ. 316.

[9] Αὐτόθι, σ. 314.

[10] ΑΥΕ, 1939, Α/3/3, τηλεγράφημα (σχέδιο, στὰ γαλλικά) τοῦ Μεταξᾶ πρὸς τὸν ὑπουργὸ Ἐξωτερικῶν τῆς Τουρκίας, Şüκrü Saraçoğlu, Ἀθήνα, 10 Νοεμβρίου 1939.

[11] Γιώργου Ἀνδρειωμένου, Ἡ νέα γενεὰ ὑπὸ καθοδήγηση: Τὸ παράδειγμα τοῦ περιοδικοῦ Ἡ Νεολαία (1938-1941), Ἀθῆναι:  Ἵδρυμα Κώστα καὶ Ἑλένης Οὐράνη, 2012), σ. 319.

[12] Τὸ Ἡμερολόγιον, τόμ. Δ΄, σ. 87 (ἐγγραφὴ 9ης Μαρτίου 1934).

[13] Ἀ. Τζίφου, Ἀπὸ τὸ ἡμερολόγιό μου (Ἀθήνα: Γκοβόστης, 1977), σ. 338.

[14] Δ. Καλλονᾶ,  Ἰωάννης Μεταξᾶς, σ. 201.

[15] ΑΥΕ, 1938, Β/2/Ρ, Ἰ. Κινδύνης, ἐπιτετραμμένος τῆς ἑλληνικῆς πρεσβείας στὴ Σοβιετικὴ Ἕνωση, πρὸς τὸ ὑπουργεῖο Ἐξωτερικῶν, ἀρ. 550, Μόσχα, 31 Μαρτίου 1938.

[16] Τὸ Ἡμερολόγιον, τόμ. Γ΄, σ. 108 (ἀπὸ τὸ «Τετράδιο τῶν Σκέψεων»).

[17] Αὐτόθι, σ. 701 (ἀπὸ τὸ «Τετράδιο τῶν Σκέψεων»).

[18] Δ. Καλλονᾶ,  Ἰωάννης Μεταξᾶς, σ. 209.

[19] Ἐνδεικτικῶς: Κωνσταντίνου Τσάτσου, Λογοδοσία μιᾶς ζωῆς, τόμ. Α΄ (Ἀθῆναι: Οἱ Ἐκδόσεις τῶν Φίλων, 2011), σσ. 310-311.

[20] Τὸ Ἡμερολόγιον, τόμ. Γ΄, σ. 603 (ἀπὸ τὸ «Τετράδιο τῶν Σκέψεων»).

[21] Δ. Καλλονᾶ,  Ἰωάννης Μεταξᾶς, σ. 13.

[22] Χρ. Χρηστίδη, «Βιογραφικὸ σημείωμα», Τὸ Ἡμερολόγιον, τόμ. Α΄, σ. 45

[23] Αὐτόθι, σ. 46.

[24] Αὐτόθι, σ. 48.

[25] Αὐτόθι, σ. 44.

[26] Αὐτόθι, σ. 46.

[27] Αὐτόθι.

[28] Δ. Καλλονᾶ,  Ἰωάννης Μεταξᾶς, σ. 198.

[29] https://fr.wikipedia.org/wiki/Ludwig_Gumplowicz   (17 Ὀκτωβρίου 2017).

[30] https://de.wikipedia.org/wiki/Ludwig_Gumplowicz  (17 Ὀκτωβρίου 2017).

[31] https://pl.wikipedia.org/wiki/Ludwik_Gumplowicz   (17 Ὀκτωβρίου 2017).

[32] https://de.wikipedia.org/wiki/Ludwig_Gumplowicz   (17 Ὀκτωβρίου 2017).

[33] Δημ. Γρ. Τσάκωνα, Ἡ Σχολὴ τῆς Θεσσαλονίκης, Ἀθῆναι, 1990, σ. 246.

Τὸ παραπάνω κείμενον ἐδημοσιεύθη στὸ περιοδικὸ «Μνημοσύνη», τόμος 20ος (2014-2015), σελίδες 418-421.
Ἀναδημοσιεύεται δὲ μὲ προτροπὴ τοῦ ἰδίου τοῦ συγγραφέως.

εἰκόνες

Ἀποποίηση εὐθύνης

Οἱ συντάκτες τῶν ἄρθρων ἀποδέχονται ὅτι φέρουν τὴν ἀποκλειστικὴ εὐθύνη γιὰ τὴ νομιμότητα, ἀλλὰ καὶ γιὰ τὴν ὀρθότητά του περιεχομένου τῶν ἄρθρων τους, ἀπαλλάσσοντας τὸ filonoi.gr ἀπὸ ὁποιανδήποτε σχετικὴ εὐθύνη.

One thought on “Ἰδιοτυπίες τῆς ζωῆς καὶ τῆς σκέψεως τοῦ Μεταξᾶ

  1. Αὐτόματη εἰδοποίηση σύνδεσης: Λησμονοῦμε (ἀκόμη καὶ σήμερα!!!) τὰ αἴτια τῆς «4ης Αὐγούστου»… | Φιλονόη καὶ Φίλοι...

Leave a Reply