Ὁ Πανεπιστήμων Ὅμηρος.

Ο Οδυσσέας σκοτώνει τους μνηστήρες της Πηνελόπης, οι δύο πλευρές ερυθρόμορφου αγγείου (σκύφου

Τὸ θέμα τῆς γνώσεως τοῦ Ὁμήρου ἐπὶ θεμάτων ἰατρικῆς, γεωγραφίας κι ἀστρονομίας, ἔχει ἐξετασθῇ ἀπὸ πολλοὺς ἐπιστήμονες ἀνᾲ τοὺς αἰῶνες. Τοὐλάχιστον παραδέχονται κι ἀναγνωρίζουν τὶς βαθύτατες γνώσεις τοῦ παπποῦ μας στὰ παραπάνω.  Ὅμως πάντα ἀναρωτιέμαι γιὰ ἕνα σημεῖον. Ἀπό ποῦ τά ἔμαθε; Σέ ποιόν δάσκαλο ἐβάσισε τίς γνώσεις του; Ξαφνικά, ἀπό τό πουθενά, μίαν ὡραίαν πρωΐα μᾶς προέκυψε γνώστης λόγῳ παρατηρήσεων προσωπικῶν του ἤ προϋπῆρχαν αὐτοῦ ἄλλοι, πολύ περισσότεροι, πού τοῦ ὑπέδειξαν βασικές ἐπιστημονικές γνώσεις;

Ἕνας ἄνθρωπος, στὴν διάρκεια τοῦ μικροῦ του βίου, ἀδυνατεῖ νὰ τὰ μάθῃ ὅλα αὐτὰ ἐκ τοῦ μηδενός. Συνεπῶς προηγοῦνται αὐτοῦ ἄλλοι, οἱ ὁποῖοι σαφῶς καὶ δημιουργοῦν τὶς γνωσιακὲς βάσεις ἐκεῖνες, γιὰ νὰ ἐξακολουθήσῃ ἡ γνώσις νὰ διαδίδεται.
Τὸ γιατί χάθηκαν ὅλες αὐτὲς οἱ γνώσεις, εἶναι ἄλλων κακῶν ἐπακόλουθον. Στὴν Ὁμηρικὴ ἐποχὴ ὅμως ὑφίσταντο καὶ ἐγίνετο μεγάλη χρήσις τους. Ἀφῆστε δὲ ποὺ αὐτὸς ποὺ κατεῖχε τέτοιου εἴδους γνώσεις δὲν ἦταν ὁ μᾶγος τῆς φυλῆς ἀλλὰ ἕνας ἀπὸ τοὺς πολλοὺς ἄλλους κατέχοντες.
Υ.Γ. Τὰ περὶ χρονολογήσεων, ποὺ ἔχουν οἱ εἰδικοὶ καὶ οἱ «εἰδικοὶ» κατὰ καιροὺς ἐκτιμήσῃ, δὲν τὰ λαμβάνω ὑπ’ ὄψιν μου καὶ πολὺ στὰ σοβαρά. Ὄχι διότι τοὺς ἀμφισβητῶ, βασιζομένη σὲ κάποιες ἰδιαίτερες γνώσεις μου, ἀλλὰ διότι εἶναι αὐθαιρεσία νὰ χαρακτηρίζουμε σὰν ἐποχὴ τοῦ χαλκοῦ κάτι τόσο ἀόριστον ἤ σὰν ἐποχὴ τοῦ σιδήρου κάτι ἀκόμη πιὸ ἀόριστον. Ἡ κατ’  ἐκτίμησιν τοποθέτησις τῶν γεγονότων, πίσω ἀπὸ τόσες γενικολογίες, τελικῶς καταντᾶ κάτι τόσο περίπλοκο, ποὺ ἀνάθεμα κι ἐὰν οἱ ἴδιοι, ποὺ κάνουν τὶς χρονολογήσεις, ἀντιλαμβάνονται τὸ τὶ ἀκριβῶς ἰσχυρίζονται. 

Φαρμακολογία και Αστρονομία στην Οδύσσεια

Πέρα από λογοτεχνικό έργο μεγάλης αξίας, το έπος είναι και ένας θησαυρός πληροφοριών για τις επιστημονικές και τεχνολογικές γνώσεις των Ελλήνων την εποχή του Ομήρου

Ο Οδυσσέας σκοτώνει τους μνηστήρες της Πηνελόπης, οι δύο πλευρές ερυθρόμορφου αγγείου (σκύφου)

Κίρκη, έργο του Ντόσο Ντόσι
Για πολλούς αιώνες τα ομηρικά έπη θεωρούνταν απλή καταγραφή μύθων των Ελλήνων της προϊστορικής εποχής, έως ότου ο Σλήμαν, στηριζόμενος σε πληροφορίες από την Ιλιάδα, κατόρθωσε να εντοπίσει τα ερείπια της αρχαίας Τροίας. Από την εποχή εκείνη τα ομηρικά έπη αντιμετωπίζονται με περισσότερη προσοχή από τον επιστημονικό κόσμο και αποτελούν πολλές φορές έναυσμα για ερευνητικές προσπάθειες. Ειδικότερα η Οδύσσεια έχει προσελκύσει για περισσότερα από 100 χρόνια το ενδιαφέρον επιστημόνων από πολλούς κλάδους των φυσικών επιστημών, όπως για παράδειγμα η Γεωλογία, η Παλαιοντολογία, η Φαρμακολογία και η Αστρονομία. Ο λόγος είναι ότι η Οδύσσεια περιέχει πληροφορίες για την Εποχή του Σιδήρου, που είναι μεταγενέστερη από την Εποχή του Χαλκού στην οποία αναφέρεται η Ιλιάδα. Ετσι κατά τεκμήριον μεταφέρει μεταγενέστερες και άρα πιο προηγμένες επιστημονικές και τεχνολογικές γνώσεις. 
Ο πρώτος που προσπάθησε να «διαβάσει» τα ομηρικά έπη με το μάτι ενός επιστήμονα των φυσικών επιστημών φαίνεται ότι ήταν ο Κωνσταντίνος Ζέγγελης, καθηγητής της Χημείας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ο Ζέγγελης δημοσίευσε στα τέλη του προπερασμένου αιώνα ένα βιβλίο με τίτλο «Η επιστήμη της φύσεως παρ΄ Ομήρω», το οποίο επανεκδόθηκε πρόσφατα από το Πανεπιστήμιο της Πάτρας. Δεν είναι τυχαία η εμπλοκή ενός χημικού σε αυτό το θέμα, αφού στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια αναφέρονται πάμπολλα θέματα που άπτονται της Χημείας. Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα αναφέρεται στο αντίδοτο που έδωσε ο Ερμής στον Οδυσσέα για να εξουδετερώσει το μαγικό φίλτρο της Κίρκης, με το οποίο αυτή είχε μεταμορφώσει τους άνδρες του Οδυσσέα σε χοίρους.
Ο Όμηρος αναφέρει ότι, καθώς ο Οδυσσέας πήγαινε προς το παλάτι της Κίρκης για να σώσει τους συντρόφους του, τον συνάντησε ο Ερμής, ο οποίος του έδωσε το φυτό «μώλυ», που ήταν το αντίδοτο για το φίλτρο της Κίρκης. Ο Όμηρος δεν δίνει καμία άλλη πληροφορία για αυτό το φυτό, εκτός από το ότι έχει άσπρα άνθη, μαύρη ρίζα και ξεριζώνεται δύσκολα. Η άποψη που έχει επικρατήσει σήμερα είναι ότι το «φίλτρο» της Κίρκης ήταν ένα μείγμα αντιχολινεργικών ουσιών, όπως η ατροπίνη και η σκοπολαμίνη, που προκαλούν παραισθήσεις. Επομένως το μώλυ θα έπρεπε να περιέχει ένα αντιχολινεργικό αντίδοτο.
Στη βιβλιογραφία αναφέρονται δύο φυτά που έχουν μαύρη ρίζα, λευκά άνθη και περιέχουν αντιχολινεργικά αντίδοτα: ο γάλανθος ο χιονώδης και ο ελλέβορος. Τα φαρμακολογικά χαρακτηριστικά του γάλανθου ταιριάζουν περισσότερο στη δράση του μώλυ, αλλά ο ελλέβορος έχει μεγαλύτερο

Ο Οδυσσέας με τη βοήθεια του Ερμή μεταμορφώνει τους συντρόφους του πάλι σε ανθρώπους

ριζικό σύστημα και άρα είναι δυσκολότερο να ξεριζωθεί. Το σημαντικότερο φυσικά σημείο της Οδύσσειας είναι η επιστροφή του ήρωα στην «Ιθάκη». Το όνομα του νησιού είναι σε εισαγωγικά, επειδή κατ΄ αρχήν δεν είμαστε σίγουροι αν η ομηρική Ιθάκη είναι το νησί που γνωρίζουμε σήμερα με αυτό το όνομα. Αν και η επικρατούσα γενικά άποψη είναι ότι η σημερινή Ιθάκη είναι όντως το νησί του Οδυσσέα, υπάρχουν και «αιρετικές» απόψεις που τοποθετούν την ομηρική Ιθάκη σε άλλα νησιά του Ιονίου Πελάγους. Πιο πρόσφατη είναι αυτή μιας βρετανικής ομάδας, που διαπίστωσε ότι η χερσόνησος της Παλλικής στην Κεφαλλονιά ήταν παλαιότερα ανεξάρτητο νησί και θα μπορούσε, έτσι, να είναι η ομηρική Ιθάκη. Πέρα από την ταυτοποίηση όμως της πατρίδας του Οδυσσέα, πολύ σημαντικό στοιχείο είναι και η χρονολόγηση της ημέρας της επιστροφής του, αφού έτσι μπορεί να διασταυρωθεί με ανεξάρτητο τρόπο η χρονολόγηση της καταστροφής της Τροίας.  Στην Οδύσσεια περιγράφεται, με ασυνήθιστα πολλές λεπτομέρειες, η τελική φάση της επιστροφής του Οδυσσέα στην Ιθάκη, με βασικότερο στοιχείο το γεγονός ότι την ημέρα που σκοτώνει τους μνηστήρες της Πηνελόπης καταγράφεται και ένα ασυνήθιστο γεγονός, που θεωρείται η αρχαιότερη καταγραφή ολικής ηλιακής έκλειψης. Σε μετάφραση των Καζαντζάκη- Κακριδή ο μάντης Θεοκλύμενος λέει στους μνηστήρες:«Η αυλή πλημμύρισε ίσκιους, που ξεκινούν στα μαύρα Τρίσκοτα να κατεβούν, κι ο γήλιος από τα ουράνια εχάθη, κι άπλωσε βαριά καταχνιά ολούθε!». Οι ολικές ηλιακές εκλείψεις είναι σχετικά σπάνιο γεγονός σε έναν συγκεκριμένο τόπο, αφού συμβαίνουν κατά μέσον όρο μία φορά κάθε 360 χρόνια. Επομένως, αν περιορίσει κανείς την περιοχή από την οποία η έκλειψη αυτή φαινόταν ως ολική, θα μπορούσε ίσως να εντοπίσει μια «λογική» ημερομηνία για την ημέρα που συνέβη. Στη διαδικασία αυτή υπεισέρχονται και οι υπόλοιπες πληροφορίες που δίνει ο Όμηρος. Κατ΄ αρχήν ο Ερμής ταξιδεύει δυτικά ως την Ωγυγία και, αφού υποδεικνύει στην Καλυψώ να αφήσει τον Οδυσσέα να επιστρέψει στην πατρίδα του, επιστρέφει ανατολικά. Μετά την αναχώρηση του Ερμή, ο Οδυσσέας σαλπάρει με το πλοίο του και ακολουθεί τις οδηγίες της Καλυψούς, πλέοντας έτσι ώστε να παρατηρεί τις Πλειάδες και τον αστερισμό του Βοώτη και έχοντας τη Μεγάλη Άρκτο στα αριστερά του. Στην συνέχεια, περνώντας από το νησί των Φαιάκων, φθάνει στην Ιθάκη όταν ο πλανήτης Αφροδίτη είναι ορατός ως Αυγερινός. Αν ταυτοποιήσουμε τον Ερμή με τον ομώνυμο πλανήτη, τότε όλα τα παραπάνω στοιχεία, δηλαδή η απομάκρυνση του Ερμή δυτικά του Ηλίου και η στροφή του προς ανατολάς, η ταυτόχρονη θέση Πλειάδων και Βοώτη πάνω από τον ορίζοντα και η εμφάνιση της Αφροδίτης ως Αυγερινού συμπίπτουν ταυτόχρονα μία φορά κάθε 2.000 χρόνια! Επειδή είναι ήδη γνωστό από τις αρχαιολογικές ανασκαφές της Τροίας πως η καταστροφή της πόλης συντελέστηκε γύρω στο 1190 π.Χ., είναι φανερό ότι αν κοντά σε αυτή τη χρονιά υπήρξε μια τέτοια «σύμπτωση», το γεγονός αυτό δεν μπορεί να σημαίνει τίποτε περισσότερο από μια ανεξάρτητη επιβεβαίωση της χρονολογίας της καταστροφής της Τροίας. Οι υπολογισμοί δείχνουν ότι όντως μία από τις φορές που όλα τα γεγονότα που περιγράφονται στην Οδύσσεια συνέβησαν ταυτόχρονα ήταν την άνοιξη του 1178 π.Χ., οπότε καταλήγουμε σε ένα πολύ ακριβές συμπέρασμα: ο Οδυσσέας σκότωσε τους μνηστήρες της Πηνελόπης στις 16 Απριλίου 1178 π.Χ., οπότε η καταστροφή της Τροίας είχε συμβεί δέκα χρόνια πριν, όσο διήρκεσαν οι περιπέτειες του Οδυσσέα, δηλαδή το 1188 π.Χ. Το συμπέρασμα δεν αλλάζει αν η ομηρική Ιθάκη μετακινηθεί στη χερσόνησο της Παλλικής, επειδή οι δύο τοποθεσίες απέχουν πολύ λίγο μεταξύ τους. Αξίζει να αναφερθεί ότι οκτώ αρχαίοι συγγραφείς, μεταξύ των οποίων ο Πλάτωνας, ο Ερατοσθένης και ο Ηρόδοτος, έχουν δώσει τις δικές τους εκτιμήσεις για τη χρονολογία της καταστροφής της Τροίας, από τις οποίες εντυπωσιακά κοντά στον παραπάνω υπολογισμό πέφτει η εκτίμηση του Ερατοσθένη, που ήταν 1184 π.Χ.! 

Ο κ. Χάρης Βάρβογλης είναι καθηγητής του Τμήματος Φυσικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

 βῆμα

Ἀποποίηση εὐθύνης

Οἱ συντάκτες τῶν ἄρθρων ἀποδέχονται ὅτι φέρουν τὴν ἀποκλειστικὴ εὐθύνη γιὰ τὴ νομιμότητα, ἀλλὰ καὶ γιὰ τὴν ὀρθότητά του περιεχομένου τῶν ἄρθρων τους, ἀπαλλάσσοντας τὸ filonoi.gr ἀπὸ ὁποιανδήποτε σχετικὴ εὐθύνη.

2 thoughts on “Ὁ Πανεπιστήμων Ὅμηρος.

  1. Τὸ παρακάτω ἔλαβα ὡς σχόλιον ἀπὸ τὸν Νικόλαο:

    Σχετικῶς μὲ τὸ ἐξαίρετον ἄρθρον ‘Ὁ Πανεπιστήμων Ὅμηρος’ Φιλονόη, ἔχω νὰ σχολιάσω μερικὰ πράγματα τὰ ὁποῖα περιγράφονται εἰς τοῦτο καὶ τὰ ὁποῖα κατὰ τὴν ἄποψίν μου δὲν εἶναι καὶ τόσον ἀκριβῆ, ὅπως πρῶτον καὶ καλλίτερον ὅτι ἡ Ὁμηρικὴ Σχερία, ἡ χώρα τῶν Φαιάκων, ἀναφέρεται καὶ ἐδῶ ὡς νῆσος. Οὐδαμοῦ Εἰς τὴν Ὀδύσσειαν ἀναφέρεται τοῦτο ἀφ’ ἑνός, καὶ ἄν ἦτο ἡ Κέρκυρα ὅπως λέγουν πολλοὶ τότε ὁ Ὀδυσσεὺς εὑρίσκετο ἤδη εἰς τὸ βασίλειόν του ἤ τουλάχιστον εἰς τὴν περιοχὴν τοῦ βασιλείου του – ἐὰν ἡ Ἰθάκη ἦτο μία τῶν Ἰονίων νήσων – καὶ οὐδεμία χρεία ὑπῆρχε δι’ ὅλην αὐτὴν τὴν ἱστορίαν μὲ τὸν Ἀλκίνοον κ.λ.π. Ὡς πρὸς τὴν θέσιν δὲ τῆς Ὁμηρικῆς Ἰθάκης πάντες συμφωνοῦν ὅτι αὐτὴ δὲν πρέπει εἶναι τὸ σημερινὸν Θιάκι διὰ πολλοὺς λόγους οἱ ὁποῖοι δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ ἀναπτυχθοῦν ἐνταῦθα, καὶ πάντες σχεδὸν οἱ ἐρευνηταὶ ἔχουν καταλήξει μεταξὺ δύο νήσων: Λευκάδος καὶ Κεφαληνίας μὲ ἐπικρατεστέραν τὴν πρώτην, αὐτὴν δὲ ὑποστηρίζω καὶ ἐγώ ὡς ἐκτενῶς ἀσχοληθεὶς μετὰ τοῦ θέματος τούτου. Ὁ ἴδιος ὁ Ὅμηρος ἐξ ἄλλου μᾶς δίδει τὸ στῖγμα, εὐγλώττως ἀπευθυνόμενος πρὸς τὸν Ἀλκίνοον ὁ Ὀδυσσεὺς: «εἴμ’ ᾿Οδυσεὺς Λαερτιάδης, ὃς πᾶσι δόλοισιν ἀνθρώποισι μέλω, καί μευ κλέος οὐρανὸν ἵκει. ναιετάω δ’ ᾿Ιθάκην εὐδείελον• ἐν δ’ ὄρος αὐτῇ, Νήριτον εἰνοσίφυλλον, ἀριπρεπές• ἀμφὶ δὲ νῆσοι πολλαὶ ναιετάουσι μάλα σχεδὸν ἀλλήλῃσι, Δουλίχιόν τε Σάμη τε καὶ ὑλήεσσα Ζάκυνθος. αὐτὴ δὲ χθαμαλὴ πανυπερτάτη εἰν ἁλὶ κεῖται πρὸς ζόφον, αἱ δέ τ’ ἄνευθε πρὸς ἠῶ τ’ ἠέλιόν τε, τρηχεῖ’, ἀλλ’ ἀγαθὴ κουροτρόφος» (Ὀδύσσεια, 9,19). Ἐὰν ἡ Σχερία ἦτο ἡ σημεριὴ Κέρκυρα, δύο βήματα ἀπέχουσα ἀπὸ τὴν Ἰθάκην – τὴν ὅποιαν Ἰθάκην – νὰ δίδῃ τὸσον λεπτομερεῖς περιγραφάς; Δῆλα δή οἱ Φαίακες δὲν ἐγνώριζαν τὴν γειτονιάν των. Αστειότητες!! Ληφθήτω δἐ ὑπ’ ὅψιν ὅτι ἐξ ὅλων τῶν Ἰονίων νήσων μόνον ἡ Ζάκυνθος διετήρησε τὸ ὁμηρικόν της ὄνομα μετὰ τὴν εἰσβολὴν τῶν Δωριέων. Βλέπομεν λοιπὸν πλησίον τῆς Ἰθάκης Τὸ Δουλίχιον καὶ τὴν Σάμην ὁπότε ἄν ἡ Ἰθάκη ἦτο ἡ Λευκὰς καὶ ἔστω ἡ Σάμη ἡ Κεφαλληνία τότε τὸ Δουλίχιον πρέπει νὰ ἦτο ἡ Κέρκυρα κείμενον βορείως αὐτῆς. Νοτίως δὲ τῆς Λευκάδος κεῖται ἡ Ζάκυνθος καὶ ἡ Κεφαλληνία (ἤ, ἔστω, ἡ Σάμη). Σημειωθήτω ἐπίσης ὅτι τὸ βασίλειον τοῦ Ὀδυσσέως ἐξετείνετο καὶ εἰς τὴν ἔναντι Ἀκαρνανικὴν γῆν, κληρονομία τοῦ παπποῦ του Αὐτολύκου, τοῦ «κανιβάλου» ἐκείνου ἀπὸ τὸν ὁποῖον προφανῶς ὁ Ὁδυσσεὺς ἐδιδάχθη νὰ εἶναι σκληρὸς καὶ ἀδίστακτος. Τέλος, ἐκεῖνο τὸ ὁποῖον ἔχει ἰδιαιτέραν σημασίαν εἶναι ἡ ταυτότης τοῦ Ὁμήρου. Ποῖος ἦτο; Τὰ πάντα εἰς τὰ Ὁμηρικὰ ἔπη μαρτυροῦν ὅτι ἦτο ὁ ἴδιος ὁ Ὁδυσσεὺς καὶ μόνον τυφλὸς δὲν τὸ βλέπει. Ὡς ἐκ τούτου ἴσως τὸν παρουσιάζουν τυφλόν! Τὸ ἴδιον τὸ ὄνομα – τὸ ὁποῖον βεβαίως ἦτο προσωνύμιον – εἶναι άψευδὴς μάρτυς: Ὁ Ὀδυσσεὺς ἀπὸ τὰ 10 ἔτη τῆς περίπλανήσεώς του τὰ 7 ὑπῆρξεν ὅμηρος τῆς Καλυψοῦς, ἡ ὁποία τὸν ἐκράτη ὅμηρον εἰς τὴν Ὠγυγίαν – καὶ μὲ τὸ ‘ἀζημίωτον’ βεβαίως – κατ’ἐντολὴν τοῦ Διὸς, ἐλευθερώσασα αὐτὸν μὲ ἐντολὴν πάλιν τοῦ ἰδίου. Βεβαἰως ἐπειδὴ τὸ θέμα εἶναι τεράστιον σταματῶ ἐδῶ. Εἱς ὅσους βεβαίως ἐκ τῶν φίλων, ἀλλὰ καὶ ἐσύ Φιλονόη, θέλουν νὰ ἐντρυφήσουν εἰς τὸν συναρπαστικὸν αὐτὸν κόσμον τοῦ Ὁμήρου (καὶ τῶν Ὁμηρικῶν παθῶν) συνιστῶ ἀνεπιφυλάκτως τὰ δύο βιβλία τῆς Ἐνριέττας Μέρτζ ‘Οἴνοψ Πόντος’ καὶ ‘Ἀτλαντίς’ τῶν ἐκδόσεων ‘Νέα Θέσις’ τὰ ὁποῖα ὑπάρχουν καὶ εἶναι εὐκόλως προσβάσιμα ὡς ἐπίσης καὶ τὰ βιβλία τοῦ Κώστα Δούκα – ‘Τὸ μεγάλο Μυστικὸ τοῦ Ὁμήρου’, κλπ. – τὰ ὁποία καὶ αὐτὰ εἶναι εὐκόλως προσβάσιμα ἀπὸ κάθε σοβαρὸν βιβλιοπωλεῖον. Θεωρῶ δὲ τὸν κ. Δούκαν ὡς τὸν κορυφαῖον παγκομίως Ὁμηριστὴν τῆ ἐποχῆς μας. Συνιστῶ τέλος ἐνθέρμως καὶ τὸ εἰς τὸ ἄρθρον ἀναφερόμενον βιβλίον τοῦ Ζέγγελη ‘Ἡ ἐπιστήμη τῆς φύσεως παρ΄ Ὁμήρω’ τὸ ὁποῖον ἄν καὶ σπανιώτατον εἶχον τήν τύχην νὰ διαβάσω εἰς τὰ νεανικά μου χρόνια.

Leave a Reply