ΜΑΘΗΜΑ 10^ον

Σήμερα φίλοι μου θὰ δοῦμε τὴν Γ΄ κλίσι τῶν όνομάτων, τὰ τριτόκλιτα.

Ἡ Γ΄ κλίσις περιλαμβάνει ἀρσενικά, θηλυκὰ καὶ οὐδέτερα ὀνόματα.

Τὰ τριτόκλιτα καταλήγουν (στὴν ὀνομαστικὴ πτῶσι) σὲ α, υ, ι, ω ἢ σὲ ἓνα ἀπὸ τὰ σύμφωνα  ν, ρ, ς ἢ ξ, ψ (π. χ. κῆρυξ, πρίγκιψ).
Οἱ καταλήξεις τους στὴν γενικὴ πτῶσι εἶναι –ος, -ως ἢ -ους. Συνὴθως στὴν γενικὴ ἑνικοῦ τὰ φωνηεντόληκτα παίρνουν τὴν κατάληξι –ως ἐνῶ τὰ συμφωνόληκτα τὴν κατάληξι –ος.

Τὰ τριτόκλιτα καλοῦνται περιττοσύλλαβα διότι στὶς πλάγιες πτῶσεις ἑνικοῦ (γενική, δοτικὴ καὶ αἰτιατικὴ) καθὼς καὶ στὸν πληθυντικό, ἒχουν μία συλλαβὴ παραπάνω ἀπ’ ὃ,τι στὴν ὀνομαστική. (π.χ. ὁ κοιτών, τοῦ κοιτῶνος*)

Ἂν ἒχουν τὸ ἲδιο θέμα σὲ ὃλες τὶς πτώσεις λέγονται μονόθεμα. (π.χ. ὁ χιτών, τοῦ χιτῶν-ος). {θέμα: τὸ μέρος τῆς λέξεως ποὺ δὲν ἀλλάζει -δηλαδὴ πρὶν μποῦν οἱ καταλήξεις- καὶ τὸ βρίσκουμε ἀπὸ τὴν γενικὴ πτῶσι}-

Ἂν ἒχουν δύο θέματα, ἐκτείνοντας τὸ φωνῆεν τῆς τελευταίας συλλαβῆς τοῦ θέματος, λέγονται διπλόθεμα. (π.χ. ὁ ἡγεμών, τοῦ ἡγεμόν –ος, ἒχει δύο θέματα: τό «ἡγεμών» καί τό «ἡγεμόν». Ἀντίθετα ἡ λέξις «χιτών» ἒχει ἓνα θέμα ἐπειδή στήν γενική κάνει πάλι «τοῦ χιτῶν-ος» μέ ὠμέγα πάντα.)

Πολλά ἀπό τά θηλυκά καί ἀρσενικά ὀνόμαται τῆς Γ΄κλίσεως ἒχουν κατάληξι –ς, καί τά λέμε καταληκτικά, π.χ. ἣρω-ς, ἰχθύ-ς. Ὃσα ὃμως δέν ἒχουν κατάληξις  τὰ λέμε ἀκατάληκτα, π.χ. ἠχώ, χιών. Τὰ οὐδέτερα τῆς Γ΄κλίσεως εἶναι ἐπίσης ἀκατάληκτα, π.χ. σῶμα, ἂστυ. (Μὴ μοῦ μπερδευτῆτε, βλέποντας τὴν κατάληξι οὐδετέρων –α, μὲ τὴν πρώτη κλίσι. Ἡ Α΄κλίσις ΔΕΝ ἒχει οὐδέτερα!!!)

Ἀνάλογα μὲ τὸν χαρακτῆρα τοῦ κάθε ὀνόματος, τὸ τελευταῖο δηλαδὴ γράμμα τοῦ θέματος ποὺ βρίσκουμε ἀπὸ τὴν γενικὴ ἑνικοῦ (ἂν δὲν θυμᾶστε ἀνατρέξτε στὸ προηγούμενο μάθημα), τὰ τριτόκλιτα χωρίζονται σὲφωνηεντόληκτα (ἂν ὁ χαρακτῆρας εἶναι φωνῆεν, π.χ. ἡ πόλ –ις, τῆς πόλε –ως  —ἂρα χαρακτὴρ εἶναι τὸ «ε») καὶ συμφωνόληκτα (ἂν ὁ χαρακτῆρας εἶναι σύμφωνο, π.χ. ὁ κόραξ, τοῦ  κόρακ –ος —ἂρα χαρακτὴρ εἶναι τὸ «κ»).

Πᾶμε νὰ δοῦμε παραδείγματα….

Φωνηεντόλικτο καταληκτικὸ μονόθεμα: ἣρως.

Ἡ λέξις «ἣρως», ὁ ἣρωας, hero στὰ ἀγγλικὰ καὶ κατὰ μία ἂποψι, ἀπὸ τήν λέξι αὐτὴ προέρχεται ἡ ξένη λέξις  «sir»  ὡς τίτλος εὐγενείας. (τρέποντας τὴν δασεῖα σὲ s)

Ἑνικὸς Ἀριθμὸς

Ὀνομαστικὴ  ὁ ἣρω -ς
Γενικὴ  τοῦ ἣρω -ος
Δοτικὴ   τῷ  ἣρω –ι
Αἰτιατικὴ  τὸν ἣρω -α
Κλητικὴ  ὦ   ἣρ – ως!

Πληθυντικὸς Ἀριθμὸς

Ὀνομαστικὴ  οἱ ἣρω –ες
Γενικὴ        τῶν ἡρώ –ων
Δοτικὴ      τοῖς ἣρω –σιν
Αἰτιατικὴ   τούς ἣρω –ας
Κλητικὴ    ὦ ἣρω –ες!

Θὰ δοῦμε τώρα πῶς κλίνονται τὰ τριτόκλιτα φωνηεντόληκτα καταληκτικὰ μονόθεμα ποὺ λήγουν στὴν κατάληξι –υς.

Ἑνικὸς Ἀριθμὸς

Ὀνομαστικὴ   ὁ ἰχθύ -ς
Γενικὴ     τοῦ ἰχθύ -ος
Δοτικὴ τῷ  ἰχθύ –ϊ
Αἰτιατικὴ  τὸν ἰχθύ -ν
Κλητικὴ    ὦ ἰχθύ!

Πληθυντικὸς Ἀριθμὸς

Ὀνομαστικὴ   οἱ ἰχθύ –ες
Γενικὴ    τῶν  ἰχθύ –ων
Δοτικὴ    τοῖς ἰχθύ -σιν
Αἰτιατικὴ    τοὺς  ἰχθῦ -ς
Κλητικὴ     ὦ  ἰχθύες!

Ἂρα ὃταν κάποιοι ἀναφέρονται στὸ ζώδιο τῶν Ἰχθύων, τὸ ἀναγραφόμενο «Ἰχθεῖς» εἶναι ἐντελῶς λάθος…. «’Ιχθῦς» ἒπρεπε νὰ γράφουν, ἀφοῦ ἀναφέρονται στοὺς Ἰχθῦς ἢ «Ἰχθύες» στὴν ὀνομαστική…. Ψιλὰ γράμματα….

Κατὰ τὸν ἲδιο τρόπο κλίνεται καὶ ἡ λέξις «δρῦς» (tree εἶπαν οἱ ξένοι), ἡ λέξις «ἰσχύς», ὁ πολύπαθος «μῦς», καὶ ἂρα: οἱ γυμνασμένοι μῦες, καὶ …ὁ τάδε ἒχει (ΤΟΥΣ) γυμνασμένους μῦς…

Ἂς δοῦμε τώρα πῶς κλίνεται ἓνα φωηεντόληκτο καταληκτικὸ διπλόθεμο σὲ –υς.

Ἑνικὸς Ἀριθμὸς

Ὀνομαστικὴ   ὁ πέλεκυ –ς
Γενικὴ  τοῦ πελέκε –ως
Δοτικὴ   τῷ  πελέκει
Αἰτιατικὴ  τὸν πέλεκυ -ν
Κλητικὴ    ὦ πέλεκυ!

Πληθυντικὸς Ἀριθμὸς

Ὀνομαστικὴ   οἱ πελέκεις
Γενικὴ   τῶν πελέκε –ων
Δοτικὴ    τοῖς πελέκε –σιν
Αἰτιατικὴ  τοὺς πελέκεις
Κλητικὴ    ὦ πελέκεις!

Κατὰ τὸν ἲδιο τρόπο κλίνεται ἡ λέξις «ὁ πρέσβυς», «ὁ πῆχυς» καὶ ἂλλες.

Τώρα θὰ κλίνουμε τὸ οὐδέτερο «ἂστυ».

Ἑνικὸς Ἀριθμὸς

Ὀνομαστικὴ  τὸ ἂστυ
Γενικὴ   τοῦ ἂστε –ως
Δοτικὴ   τῷ ἂστει
Αἰτιατικὴ  τὸ ἂστυ
Κλητικὴ    ὦ ἂστυ!

Πληθυντικὸς Ἀριθμὸς

Ὀνομαστικὴ τὰ ἂστη (ἂστε–α ἀλλὰ μὲ συναίρεσι -> ἂστη)
Γενικὴ   τῶν ἂστε -ων
Δοτικὴ   τοῖς ἂστε –σιν
Αἰτιατικὴτὰ ἂστη
Κλητικὴ    ὦ ἂστη!

Καὶ θὰ ὁλοκληρώσουμε τὸ σημερινὸ μάθημα μὲ τὰ τριτόκλιτα ποὺ λήγουν στὴν κατάληξι – ις.

Ὡς λέξις αὐτούσια, «ἲς» σημαίνει δύναμις. (Οἱ λατῖνοι εἶπαν τὴν δύναμι vis, ἐπειδὴ ἀρχικὰ ἡ λέξις εἶχε στὴν ἀρχή δίγαμμα -> Fἲς.) Κάθε λέξις ποὺ καταλήγει σὲ -ις ὑποδηλώνει κίνησι, δρᾶσι, δύναμι.
Ὃταν καταργοῦμε τὴν κατάληξι αὐτὴ καὶ τὴν άντικαθιστοῦμε μὲ τὴν κατάληξι –η, μετατρέποντάς την σὲ πρωτόκλιτη, οὐσιαστικὰ τὴν ἀποχαρακτηρίίζουμε, τὴν εὐνουχίζουμε. Ἡ «κίνησ-ις» μᾶς  μαρτυρᾶ διὰ τῆς καταλήξεώς της τὴν δύναμι καὶ τὴν δρᾶσι ἐντός της.
Γράφοντας τὴν λέξι μὲ κατάληξι  τὸ στατικὸ –η: «κίνησ-η», τὴν κακοποιοῦμε καὶ τὴν μεταλλάσσουμε.

Ἑνικὸς Ἀριθμὸς

Ὀνομαστικὴ    ἡ πόλ –ις
Γενικὴ   τῆς πόλε –ως
Δοτικὴ   τῇ πόλει
Αἰτιατικὴ  τὴν πόλι -ν
Κλητικὴ   ὦ πόλι!

Πληθυντικὸς Ἀριθμὸς

Ὀνομαστικὴ    αἱ πόλεις
Γενικὴ     τῶν πόλε –ων
Δοτικὴ      ταῖς  πόλε –σιν
Αἰτιατικὴ     τὰς πόλεις
Κλητικὴ     ὦ πόλεις!

Ἂς δοῦμε καὶ τὴν λέξι «δύναμις» ποὺ τονίζεται στὴν προπαραλήγουσα:

Ἑνικὸς Ἀριθμὸς

Ὀνομαστικὴ    ἡ δύναμι -ς
Γενικὴ    τῆς δυνάμε -ως
Δοτικὴ   τῇ  δυνάμει
Αἰτιατικὴ    τὴν δύναμι -ν
Κλητικὴ     ὦ δύναμι!

Πληθυντικὸς Ἀριθμὸς

Ὀνομαστικὴ   αἱ δυνάμεις
Γενικὴ    τῶν δυνάμε -ων
Δοτικὴ   ταῖς δυνάμε -σιν
Αἰτιατικὴ   τάς δυνάμεις
Κλητικὴ     ὦ δυνάμεις!

Γιὰ νὰ τονίζουμε σωστά: οἱ καταλήξεις –α, -ας, -ι, -σι  εἶναι βραχύχρονες.
Γιὰ ἐξάσκησι σᾶς καλῶ νὰ κλίνετε τὴν λέξι «ὁ πρύτανις».  Οἱ καταλήξεις εἶναι χωρισμένες γιὰ δικά σας εὐκολία.
Οἱ καταλήξεις –εις, -ει προκύπτουν κατόπιν συναιρέσεως τοῦ χαρακτῆρος –ε.
Εἶναι ὃμως προτιμότερο, κατὰ τὴν γνώμη μου, νὰ κάνετε ἀσκήσεις κλίνοντας πολλὰ ὀνόματα μεγαλοφώνως παρὰ νὰ διαβάσετε πολλοὺς κανόνες, ποὺ μπορεῖ νὰ σᾶς κουράσουν καὶ νὰ σᾶς περιπλέξουν.

Κλίνετε τὰ οὐσιαστικά: ἡ ὂψις, ὁ μάντις, ἡ γένεσις, ὁ ὂφις.

Στὸ ἐπόμενο μάθημα θὰ συνεχίσουμε τὴν μελέτη μας στὰ τριτόκλιτα.

Γιά ὃποιον θέλει νὰ δῇ περισσότερα: ἐδῶ.

 Χρύσα Λίνδου

* Ἡ λέξις κοιτὼν σημαίνει τὸν τόπο, τὸν θάλαμο στὸν ὁποῖον κοιμώμαστε καὶ ἂρα ἡ λέξις κοιτάζω σημαίνει «βάζω κάποιον στὴν κοίτη, νὰ κοιμηθῇ». Ἡ σωστὴ γραφὴ τοῦ ρήματος κυττῶ εἶναι μὲ «υ» καὲ δύο «τ».