ΜΑΘΗΜΑ 12ον
Συνεχίζουμε φίλοι μου τὴν μελέτη μας ἐπάνω στὰ τριτόκλιτα ὀνόματα.
Εἲδαμε στὰ προηγούμενα μαθήματα πῶς κλίνονται τὰ φωνηεντόληκτα, τὰ οὐσιαστικὰ δηλαδὴ ποὺ ἒχουν ὡς χαρακτῆρα φωνῆεν. (Χαρακτὴρ λέγεται τὸ τελευταῖο γράμμα τοῦ θέματος, τὸ ὁποῖο βρίσκουμε ἀπὸ τὴν γενικὴ ἑνικοῦ τῆς λέξεως, ἀφοῦ ἀφαιρέσουμε τὴν κατάληξι.)
Τὰ συμφωνόληκτα, ὃπως ἢδη εἲπαμε, χωρίζονται σὲ ἀφωνόληκτα (ὅσα δηλαδὴ ἒχουν ὡς χαρακτῆρα σύμφωνο οὐρανικὸ (κ,γ,χ) ἢ χειλικὸ (π,β,φ) ἢ ὀδοντικὸ (τ,δ,θ)) καὶ σὲ ἡμιφωνόληκτα (ὃσα ἒχουν ὡς χαρακτῆρα τὸ ἒνρινο «ν» ἢ ἓνα ἀπὸ τὰ ὑγρὰ «λ», «ρ» ἢ τό «σ»).
Σήμερα θὰ ἐξετάσουμε τὰ ἀφωνόληκτα.
Ἂς δοῦμε πῶς κλίνεται ἓνα οὐρανικόληκτο καταληκτικὸ μονόθεμο ὂνομα.
{Καταληκτικὰ εἲπαμε ὃτι λέγονται ὃσα ὀνόματα λήγουν σέ –ς}
{Μονόθεμα εἶναι τὰ ὀνόματα ποὺ ἒχουν ἓνα θέμα καὶ δὲν δημιουργοῦν στὴν γενικὴ πτῶσι δεύτερο. (Π.χ. «ὁ χιτών, τοῦ χιτῶν-ος» εἶναι μονόθεμο καὶ ὁ «ἡγεμών, τοῦ ἡγεμόν-ος» εἶναι διπλόθεμο.) Γιὰ περισσότερα ἀνατρέξτε στὰ προηγούμενα μαθήματα}
Θὰ κλίνουμε τὸ οὐρανικόληκτο ὂνομα «ὁ κόραξ», τὸ κοράκι. Θεωρεῖται καταληκτικὸ διότι τὸ «ξ» εἶναι διπλὸ σύμφωνο καὶ ἀποτελεῖται ἀπὸ τὸ «κ» καὶ τὸ «σ».
{ΔΙΠΛΑ ΣΥΜΦΩΝΑ: τὸ «ξ», τὸ «ψ» καὶ τὸ «ζ» ποὺ προκύπτουν ἀπὸ τά: «κ» ἤ «γ» ἢ «χ» + «σ» => ξ, «π» ἢ «β» ἢ «φ» + «σ» => ψ, καί «σ»+ «δ» => ζ }
Θέμα: κόρακ-
Ἑνικὸς ἀριθμός
Ὀνομαστική: ὁ κόραξ (κ-ς)
Γενική: τοῦ κόρακ-ος
Δοτική: τῷ κόρακ-ι
Αἰτιατική: τὸν κόρακ-α
Κλητική: ὦ κόραξ!
Πληθυντικὸς ἀριθμός
Ὀνομαστική: οἱ κόρακ-ες
Γενική: τῶν κοράκ-ων
Δοτική: τοῖς κόραξι (κόρακ-σι)
Αἰτιατική: τοὺς κόρακ-ας
Κλητική: ὦ κόρακ-ες!
Βλέπουμε ὃτι στὴν νεοελληνικὴ ποὺ ὁμιλοῦμε ἐμεῖς, ἒχουμε ἀντικαταστήσει τὴν ὀνομαστικὴ ἑνικοῦ μὲ τὸν τύπο τῆς γενικῆς, καὶ λέμε «ὁ κόρακας».
Ἂρα μᾶς εἶναι εὒκολο νὰ βροῦμε ἀπὸ τὴν γενικὴ τοῦ ἑνικοῦ τὴν ὀνομαστικὴ στὰ ἀρχαῖα. Ἁπλὰ ἀφαιροῦμε ἀπὸ τὴν γενικὴ πτῶσι τὴν κατάληξιν καὶ προσθέτουμε στὸ θέμα τὸ τελικὸ «ς» . Ὁ ὂνυχ-ας εἶναι ὂνυχ-ς => «ὂνυξ», ἡ πτέρυγ-α εἶναι πτέρυγ- ς => «πτέρυξ», ὁ πρίγκιπ-ας εἶναι πρίγκιπ-ς =>
«πρίγκιψ» κ.λ.π.
Ἂς δοῦμε τὸ χειλικόληκτο ὂνομα «ὁ Ἂραψ». (καὶ Ἡ Ἂραψ, ὂχι ἡ …Ἀραβίδα!)
Θέμα τῆς λέξεως : ἂραβ-
Ἑνικὸς ἀριθμός
Ὀνομαστική: ὁ Ἂραψ (β-ς)
Γενική: τοῦ Ἂραβ-ος
Δοτική: τῷ Ἂραβ-ι
Αἰτιατική: τὸν Ἂραβ-α
Κλητική: ὦ Ἂραψ!
Πληθυντικὸς ἀριθμός
Ὀνομαστική: οἱ Ἂραβ-ες
Γενική: τῶν Ἀράβ-ων
Δοτική: τοῖς Ἂρα-ψι (Ἂραβ-σι)
Αἰτιατική: τοὺς Ἂραβ-ας
Κλητική: ὦ Ἂραβ-ες!
Ἂς δοῦμε τώρα ἓνα ὀδοντικόληκτο καταληκτικὸ μονόθεμο ὂνομα: Ὁ ὂρνις (καὶ ΟΧΙ θηλυκό: ἡ ὂρνις……. «Οἱ Ὂρνιθες» τοῦ Ἀριστοφάνους εἶναι ἀρσενικοί)
Θέμα τῆς λέξεως: ὂρνιθ-
Ἑνικὸς ἀριθμός
Ὀνομαστική: ὁ ὂρνις (θ-ς)
Γενική: τοῦ ὂρνιθ-ος
Δοτική: τῷ ὂρνιθ-ι
Αἰτιατική: τὸν ὂρνιν
Κλητική: ὦ ὂρνι!
Πληθυντικὸς ἀριθμός
Ὀνομαστική: οἱ ὂρνιθ-ες
Γενική: τῶν ὀρνίθ-ων
Δοτική: τοῖς ὂρνισι (ὂρνιθ-σι)
Αἰτιατική: τοὺς ὂρνιθ-ας
Κλητική: ὦ ὂρνιθ-ες!
Ἂς δοῦμε καί τό θηλυκό ὀδοντικόληκτο οὐσιαστικὸ «ἡ χάρις», ἡ ὁποία κατὰ τόν Φιλόξενο τὸν Γραμματικὸ (2ον π.Χ.) προέρχεται ἀπὸ τὸ ρῆμα «χαίρω» καὶ τὸ μονοσύλλαβο ρῆμα «χῶ» ποὺ σημαίνει «χωράω», ἐπειδὴ «…τὸ διακεχυμένην καὶ ἡδομένην ἒχειν τὴν ψυχήν». Δηλαδή, ὁ χαρούμενος ἂνθρωπος ἒχει τὴν ψυχὴ γλυκειὰ καὶ σκορπισμένη, καταλαμβάνουσα χῶρο. Λέμε «ἒξω καρδιά, ἀνοιχτόκαρδος, μεγαλόκαρδος» ἐν ἀντιθέσει μὲ τὸ «στενάχωρος».
Θέμα τῆς λέξεως: χάριτ-
Ἑνικὸς ἀριθμός
Ὀνομαστική: ἡ χάρις (τ-ς)
Γενική: τῆς χάριτ-ος
Δοτική: τῇ χάριτ-ι
Αἰτιατική: τὴν χάριν
Κλητική: ὦ χάρι!
Πληθυντικὸς ἀριθμός
Ὀνομαστική: αἱ χάριτ-ες
Γενική: τῶν χαρίτ-ων
Δοτική: ταῖς χάρισι (χάριδ-σι)
Αἰτιατική: τὰς χάριτ-ας
Κλητική: ὦ χάριτ-ες!
Παρατηροῦμε ὃτι στὴν δοτικὴ πληθυντικοῦ τό «σ» τῆς καταλήξεως ἀποβάλλει τὸν χαρακτῆρα τῆς λέξεως: χάριδ-σι => χάρι-σι, ὂρνιθ-σι => ὂρνι-σι.
Ἂς δοῦμε καὶ τὴν λέξιν «ἡ πατρίς» ποὺ τονίζεται στὴν λήγουσα. (Σὰν ἂσκησι, σᾶς καλῶ νὰ κλίνετε τὴν «πατρίδα» δίχως νὰ βλέπετε…Ἂν δὲν κάνετε λάθος, εἲσαστε σὲ πολὺ καλὸ δρόμο διότι ἒχετε κατανοήσει τὸν τρόπο λειτουργίας τῆς μουσικῆς τῆς γλώσσης….)
Θέμα: πατρίδ-
Ἑνικὸς ἀριθμός
Ὀνομαστική: ἡ πατρὶς
Γενική: τῆς πατρίδ-ος
Δοτική: τῇ πατρίδ-ι
Αἰτιατική: τήν πατρίδ-α
Κλητική: ὦ πατρίς!
Πληθυντικὸς ἀριθμός
Ὀνομαστική: αἱ πατρίδ-ες
Γενική: τῶν πατρίδ-ων
Δοτική: ταῖς πατρί-σι (πατρίδ-σι)
Αἰτιατική: τάς πατρίδ-ας
Κλητική: ὦ πατρίδ-ες!
Ἂς δοῦμε τώρα ἓνα ὀδοντικόληκτο καταληκτικὸ μονόθεμο ὂνομα μὲ θέμα λέξεως ποὺ λήγει σὲ –ντ. «Ὁ γίγας, τοῦ γίγαντ-ος».
Θέμα τῆς λέξεως: γίγαντ-
Ἑνικὸς ἀριθμός
Ὀνομαστική: ὁ γίγας (ντ –ς)
Γενική: τοῦ γίγαντ-ος
Δοτική: τῷ γίγαντ-ι
Αἰτιατική: τὸν γίγαντ-α
Κλητική: ὦ γίγαν!
Πληθυντικὸς ἀριθμός
Ὀνομαστική: οἱ γίγαντ-ες
Γενική: τῶν γίγάντ-ων
Δοτική: τοῖς γίγα-σι (γιγάντ-σι)
Αἰτιατική: τοὺς γίγαντ-ας
Κλητική: ὦ γίγαντ-ες!
Ἂς δοῦμε καὶ τὸ ὂνομα «ὁ ὀδούς». Τὸ δόντι.
Θέμα τῆς λέξεως: ὀδόντ-
Ἑνικὸς ἀριθμός
Ὀνομαστική: ὁ ὀδοὺς (ντ-ς)
Γενική: τοῦ ὀδόντ-ος
Δοτική: τῷ ὀδόντ-ι
Αἰτιατική: τόν ὀδόντ-α
Κλητική: ὦ ὀδούς!
Πληθυντικὸς ἀριθμός
Ὀνομαστική: οἱ ὀδόντ-ες
Γενική: τῶν ὀδόντ-ων
Δοτική: τοῖς ὀδοῦ-σι (ὀδόντ-σι)
Αἰτιατική: τοὺς ὀδόντ-ας
Κλητική: ὦ ὀδόντ-ες!
Παρατηροῦμε ὃτι τὰ περισσότερα ὀνόματα σχηματίζουν κανονικὰ τὴν αἰτιατικὴ τοῦ ἑνικοῦ μὲ κατάληξι –α. (τὸν Ἂραβα, τὸν γίγαντα, τὸν ὀδόντα). Τὰ βαρύτονα (ὃσα δὲν τονίζονται στὴν λήγουσα) ὀδοντικόληκτα ὃμως σὲ –ις (χάρις, ὂρνις) σχηματίζουν τὴν αἰτιατικὴ ἑνικοῦ σὲ –ν καὶ τὴν κλητικὴ τοῦ ἑνικοῦ ὃμοια μὲ τὸ θέμα χωρὶς τὸν χαρακτῆρα. (τὴν χάριν, ὦ χάρι! καὶ τὸν ὂρνιν, ὦ ὂρνι!)
Καὶ τώρα ἂς δοῦμε τὰ διπλόθεμα ἀκατάληκτα οὐσιαστικὰ μὲ θέμα λέξεως ποὺ λήγει σὲ «–ντ». Τέτοιες λέξεις λέμε πολλὲς καὶ καλὸ εἶναι νὰ δοῦμε πῶς κλίνονται στὰ ἀρχαῖα.
Θέμα λέξεως: γέροντ-
Ἑνικὸς ἀριθμός
Ὀνομαστική: ὁ γέρων
Γενική: τοῦ γέροντ-ος
Δοτική: τῷ γέροντ-ι
Αἰτιατική: τὸν γέροντ-α
Κλητική: ὦ γέρον!
Πληθυντικὸς ἀριθμός
Ὀνομαστική: οἱ γέροντ-ες
Γενική: τῶν γερόντ-ων
Δοτική: τοῖς γέρου-σι (γέροντ-σι)
Αἰτιατική: τοὺς γέροντ-ας
Κλητική: ὦ γέροντ-ες!
Παρατηροῦμε ὃτι οἱ λέξεις ποὺ ἒχουν θέμα ποὺ λήγει σὲ –οντ, στὴν δοτικὴ πληθυντικοῦ παίρνουν τὴν κατάληξι –ουσι => γέροντ-σι => γέρου-σι (ἀπὸ αὐτὸν τὸν λεκτικὸ τύπο προέρχεται ἡ λέξις «γερουσία»), ὀδόντ-σι => ὀδοῦ-σι.
Κατὰ τὸν ἲδιο τρόπο κλίνονται καὶ οἱ λέξεις «ὁ λέων», «ὁ δράκων», «ὁ θεράπων» καὶ πολλὲς ἂλλες.
Καὶ γιὰ νὰ ὁλοκληρώσουμε τὸ σημερινὸ μάθημα, ἂς δοῦμε πῶς κλίνεται τὸ οὐδέτερο ὀδοντικόληκτο ἀκατάληκτο μονόθεμο: τὸ κτῆμα
Ἑνικὸς ἀριθμός
Ὀνομαστική: τὸ κτῆμα
Γενική: τοῦ κτήματ-ος
Δοτική: τῷ κτήματ-ι
Αἰτιατική: τό κτῆμα
Κλητική: ὦ κτῆμα
Πληθυντικὸς ἀριθμός
Ὀνομαστική: τὰ κτήματ-α
Γενική: τῶν κτημάτων
Δοτική: τοῖς κτήμα-σι (κτήματ-σι)
Αἰτιατική: τά κτήματ-α
Κλητική: ὦ κτήματ-α
Νὰ σημειώσουμε, ἁπλῶς γιὰ νὰ τὸ ξέρουμε, ὃτι τὰ οὐδέτερα ὀδοντικόληκτα εἶναι ὃλα ἀκατάληκτα ἐκτὸς ἀπὸ τὶς λέξεις «τὸ φῶς, τοῦ φωτός» καὶ τὸ ἀρχαῖο αὐτί: «τὸ οὖς, τοῦ ὠτός».
Κλίνουμε πάντοτε μεγαλοφώνως τὰ ὀνόματα, ὣστε νὰ συνηθίσουμε τὴν μουσικὴ τῶν πτώσεων καὶ νὰ μᾶς γίνῃ ἡ μουσικὴ αὐτὴ οἰκεία. Στὸ ἐπόμενο μάθημα θὰ δοῦμε τὰ ἡμιφωνόληκτα ὀνόματα καὶ μὲ αὐτὰ θὰ ὁλοκληρώσουμε τὴν Γ΄κλίσιν.
Ὑπενθυμίζω στοὺς φίλους (καὶ μή) ὃτι ἐδῶ δὲν γίνεται ἀναλυτικὴ μελέτη τῆς γραμματικῆς. Προσπαθοῦμε νὰ φέρουμε σὲ ἐπαφὴ τὸν φίλο ἀναγνώστη μὲ τὴν ἀρχαία μορφὴ τῆς γλώσσης μας, ἁπλοποιώντας κατὰ τὸ δυνατὸ καὶ ἐκλαϊκεύοντας πολυπλόκους μὴ κατανοητοὺς κανόνες. Ἡ γνῶσις τῆς γλώσσης μας ὑπάρχει στὸ κύτταρό μας, καὶ πιστεύω ὃτι μὲ λίγη ἐξάσκησι καὶ παρατήρησι τῆς μουσικῆς τῆς γλώσσης μας, μποροῦμε νὰ ξαναθυμηθοῦμε αὐτὰ ποὺ ἢδη ὑπάρχουν ἐν ὑπνώσει στὸ ὑποσυνείδητό μας.