Οἱ Λακεδαιμόνιοι, ἀφοῦ ἄκουσαν καὶ τὶς κατηγορίες τῶν συμμάχων τους, ἐναντίον τῶν Ἀθηναίων καὶ τὰ ὅσα εἶπαν οἱ Ἀθηναῖοι, τοὺς ἀπομάκρυναν ὅλους κ’ ἔκαναν σύσκεψη μόνοι τους γιὰ τὴν κατάσταση. Οἱ περισσότεροι συμφωνοῦσαν ὅτι οἱ Ἀθηναῖοι ἦσαν ἔνοχοι καὶ ὅτι ἔπρεπε νὰ κηρυχτῆ ὁ πόλεμος ἀμέσως. Ἀλλὰ ὁ βασιλεὺς Ἀρχίδαμος, τὸν ὁποῖο θεωροῦσαν συνετὸ καὶ σώφρονα, εἶπε τὰ ἐξῆς:

«Λακεδαιμόνιοι! Ἔχω, ὁ ἴδιος, πείρα πολλῶν πολέμων καὶ βλέπω ὅτι μεταξὺ σας, ὑπάρχουν πολλοὶ συνομήλικοί μου ποὺ ἔχουν καὶ αὐτοί, ἀρκετὴ πείρα ὥστε νὰ μὴν ἐπιθυμοῦν νὰ ἀρχίση πόλεμος, ὅπως, ἴσως, θὰ τὸ ἤθελε ἡ πλειοψηφία, καὶ νὰ μὴν τὸν θεωροῦν σὰν καλὸ καὶ ἀκίνδυνο ἐγχείρημα. Ἂν σκεφθῆτε, ἄλλωστε, μὲ ψυχραιμία, θὰ ἀντιληφθεῖτε ὅτι ὁ πόλεμος γιὰ τὸν ὁποῖο, τώρα, συσκέπτεσθε, θὰ εἶναι δύσκολος. Ἀπέναντι στοὺς Πελοποννησίους καὶ τοὺς γείτονές μας ἔχομε ἀρκετὲς δυνάμεις καὶ εἴμαστε σὲ θέση νὰ ἐνεργήσωμε ταχύτατα σὲ ὅποιο σημεῖο χρειαστῆ. Ἔχοντας, ὅμως, ἀπέναντί μας ἀνθρώπους ποὺ ἡ χώρα τους εἶναι μακριά, ποὺ ἔχουν μεγαλύτερη ἀπ’ ὅλους πείρα στὰ ναυτικά, ποὺ εἶναι ἄριστα προετοιμασμένοι σὲ ὅλα καὶ διαθέτουν πλοῦτο, ἰδιωτικὸ καὶ δημόσιο, καὶ στόλους καὶ ἱππικὸ  καὶ ὅπλα καὶ ἀνθρώπινες ἐφεδρεῖες περισσότερες ἀπὸ ὅσες μπορεῖ κανεῖς νὰ βρῆ σε μία ἑλληνικὴ πολιτεία κ’ ἔχουν, ἐκτὸς ἀπ’ αὐτά, συμμάχους ποὺ πληρώνουν φόρο, πῶς μποροῦμε, ἀπερίσκεπτα, ν’ ἀναλάβωμε ἕναν πόλεμο; Καὶ ποῦ θὰ στηριχθοῦμε γιὰ νὰ τὸν κηρύξωμε, ἐνῶ εἴμαστε ἀπροετοίμαστοι; Στὸ ναυτικό μας; Ἀλλὰ ὑστεροῦμε πολὺ ἀπέναντί τους καὶ θὰ χρειαστῆ πολὺς καιρὸς γιὰ νὰ προετοιμαστοῦμε καὶ γιὰ νὰ μπορέσωμε νὰ τοὺς ἀντιμετωπίσουμε. Στὸν πλοῦτο μας; Ἀλλὰ σ’ αὐτὸ ὑστεροῦμε ἀκόμα περισσότερο. Οὔτε δημόσιο θησαυρὸ ἔχομε οὔτε εἴμαστε σὲ θέση νὰ συνεισφέρωμε ἀπ’ τὶς ἰδιωτικὲς μας περιουσίες.

Ἴσως κανεὶς ἀναθαρρήση μὲ τὴν σκέψη ὅτι ὑπερτεροῦμε σὲ ὁπλισμὸ καὶ ἀριθμὸ ἀνδρῶν καὶ θὰ μποροῦμε, ἔτσι, νὰ λεηλατοῦμε τὴ γῆ τους μὲ συχνὲς ἐπιδρομές. Ἀλλὰ ἡ κυριαρχία τους ἐκτείνεται σὲ πολλὲς περιοχὲς καὶ θὰ μποροῦν νὰ προμηθεύωνται, ἀπὸ θάλασσα, ὅ,τι τοὺς χρειάζεται. Ἂν δοκιμάσωμε νὰ ὑποκινήσωμε τοὺς συμμάχους τους ν’ ἀποστατήσουν, τότε θὰ πρέπει νὰ τοὺς βοηθήσωμε μὲ στόλο, ἀφοῦ οἱ περισσότεροι εἶναι νησιῶτες. Τὶ εἴδους πόλεμο, λοιπόν, θὰ κάνωμε ἐναντίον τους; Ἂν δὲν ἀποκτήσωμε τὴν ὑπεροπλία κατὰ θάλασσαν καὶ ἂν δὲν τοὺς στερήσωμε τὶς προσόδους μὲ τὶς ὁποῖες συντηροῦν τὸ ναυτικὸ τους, τότε ἐμεῖς θὰ παθαίνωμε περισσότερες ἀπὸ ἐκείνους, συμφορές. Καὶ τότε, οὔτε ἔντιμη εἰρήνη θὰ μποροῦμε νὰ κάνωμε, καὶ γιὰ ἄλλους λόγους, ἀλλὰ καὶ ἐπειδὴ θὰ εἶναι βέβαιο ὅτι ἐμεῖς ἀρχίσαμε τὸν πόλεμο. Δὲν πρέπει, ἄλλωστε, νὰ μᾶς παρασύρη ἡ ἰδέα ὅτι ὁ πόλεμος θὰ τελειώση γρήγορα, ἐπειδὴ θὰ λεηλατήσωμε τὴν χώρα τους. Ἀντίθετα πολὺ φοβᾶμαι, ὅτι θὰ κληροδοτήσωμε τὸν πόλεμο στὰ παιδιά μας, γιατὶ εἶναι ἀπίθανο οἱ περήφανοι Ἀθηναῖοι νὰ ὑποταγοῦν γιὰ χάρη τῆς γῆς τους ἢ νὰ πανικοβληθοῦν, σὰν πρωτόπειροι, ἐξαιτίας τοῦ πολέμου.

Αὐτὰ ὅλα δὲν σημαίνουν, βέβαια, ὅτι πρέπει ν’ ἀδιαφοροῦμε καὶ ν’ ἀφήνωμε τοὺς συμμάχους μας νὰ βλάπτωνται χωρὶς νὰ καταγγέλωμε τὶς ἐπιβουλὲς τῶν Ἀθηναίων. Ἐκεῖνο ποὺ σᾶς ζητῶ εἶναι νὰ μὴν κηρύξωμε ἀκόμα πόλεμο, ἀλλὰ νὰ στέλνωμε πρέσβεις καὶ νὰ διαμαρτυρόμαστε, χωρὶς ὅμως νὰ λέμε φανερὰ οὔτε ὅτι θὰ κάνωμε πόλεμο οὔτε ὅτι θὰ ἀνεχθοῦμε τὴν κατάσταση. Στὸ μεταξὺ θὰ πρέπει ν’ ἀρχίσωμε νὰ ἐτοιμαζόμαστε ἐξασφαλίζοντας συμμάχους, Ἕλληνες ἢ βαρβάρους, ἀπὸ ἐκείνους ποὺ θὰ μποροῦν νὰ μᾶς βοηθήσουν καὶ μὲ ναυτικὸ καὶ μὲ χρήματα. Κανεῖς δὲν μπορεῖ νὰ μᾶς κατηγορήση ἄν, θύματα τῆς ἐπιβουλῆς τῶν Ἀθηναίων καὶ γιὰ νὰ σωθοῦμε, ἐπιδιώξωμε συμμαχίες ὄχι μόνο μὲ Ἕλληνες, ἀλλὰ καὶ μὲ βαρβάρους. Θὰ πρέπει, ὅμως, καὶ τοὺς ἐσωτερικοὺς μας πόρους νὰ ἐπιστρατεύσωμε. Ἂν οἱ Ἀθηναῖοι συμμορφωθοῦν μὲ τὰ ὄσα θὰ τοὺς ποῦν οἱ πρέσβεις μας, τότε τόσο τὸ καλύτερο. Ἂν ὄχι, τότε μετὰ ἀπὸ δύο ἢ τρία χρόνια θὰ εἴμαστε πολὺ καλύτερα προετοιμασμένοι γιὰ νὰ τοὺς ἐπιτεθοῦμε, ἂν τ’ ἀποφασίσωμε. Καὶ ἴσως τότε, βλέποντας τὴν προετοιμασία μας, ποὺ θὰ ἐπιβεβαιώνη τὶς προθέσεις μας, οἱ Ἀθηναῖοι θὰ ὑποχωρήσουν πιὸ εὔκολα ἂν ἡ χώρα τους εἶναι ἄθικτη. Καὶ θὰ πρέπει ν’ ἀποφασίσουν, ἐνῶ θ’ ἀπολαμβάνουν ἀγαθὰ ποὺ θὰ ὑπάρχουν ἀκόμα καὶ δὲν θὰ ἔχουν γίνει ἐρείπια. Δὲν πρέπει νὰ θεωρῆτε τὴν γῆ τους σὰν ἄλλο τι παρὰ σὰν ἐνέχυρο ποὺ κρατεῖτε, τὸ ὁποῖο εἶναι τόσο πιὸ πολύτιμο ὅσο εἶναι καλύτερα καλλιεργημένο. Καὶ τὸ ἐνέχυρο αὐτό πρέπει νὰ τὸ προφυλάξετε ὅσο τὸ δυνατὸν περισσότερο καὶ ν’ ἀποφύγετε νὰ τοὺς σπρώξετε στὴν ἀπελπισία κάνοντάς τους ἀδιάλλακτους. Γιατὶ ἂν ἐνδώσουμε στὴν πίεση τῶν συμμάχων μας καὶ καταστρέψωμε τὴν Ἀττικὴ προτοῦ ἐτοιμαστοῦμε γιὰ πόλεμο, προσέξτε μήπως ὀδηγήσωμε τὴν Πελοπόννησο σὲ μεγαλύτερη ταπείνωση καὶ συμφορά. Παράπονα ποὺ ἔχουν ἰδιῶτες ἢ πολιτεῖες μποροῦν πάντα νὰ βροῦν λύση. Ἀλλὰ ἐὰν γιὰ τὰ συμφέροντα μερικῶν ἀναλάβωμε ὅλοι μαζὶ ἕναν πόλεμο ποὺ κανεὶς δὲν μπορεῖ νὰ προβλέψη τὴν ἔκβασή του, δὲν θὰ εἶναι εὔκολο νὰ τὸν τερματίσωμε κατὰ τρόπο ἔντιμο.

Κανεῖς ἂς μὴν νομίση ὅτι εἶναι ἀνανδρία τόσες πολιτεῖες νὰ μὴν ἐπιτίθενται ἀμέσως ἐναντίον μιᾶς πολιτείας. Καὶ οἱ Ἀθηναῖοι ἔχουν συμμάχους πολλούς, ποὺ πληρώνουν, μάλιστα, φόρο. Ὁ πόλεμος γίνεται λιγότερο μὲ ὅπλα καὶ περισσότερο μὲ χρήματα τὰ ὁποῖα πρέπει νὰ ξοδεύη κανεῖς γιὰ νὰ εἶναι ἀποτελεσματικὴ ἡ πολεμικὴ προσπάθεια, κυρίως ὅταν μιὰ ἠπειρωτικὴ δύναμη ἀγωνίζεται ἐναντίον μιᾶς ναυτικῆς. Πρὶν ἀπ’ ὅλα, λοιπόν, ἂς βροῦμε τ’ ἀναγκαῖα χρήματα κι ἂς μὴν παρασυρθοῦμε πρόωρα ἀπὸ τοὺς λόγους τῶν συμμάχων μας. Ἀφοῦ ἐμεῖς θὰ ἔχωμε τὴν μεγαλύτερη εὐθύνη γιὰ τὰ ὅσα καλὰ ἢ κακὰ συμβοῦν, ἐμεῖς καὶ πρέπει νὰ τὰ προβλέψωμε μὲ ἠρεμία.

Ὅσο γιὰ τὴν βραδύτητα καὶ τὴν ἀναβλητικότητα γιὰ τὶς ὁποῖες μᾶς κατηγοροῦν, δὲν πρέπει τοῦτο νὰ μᾶς προκαλῆ ντροπή, γιατί, ἂν τώρα βιαστῆτε ν’ ἀρχίσετε τὸν πόλεμο, θ’ ἀργήσετε πολὺ νὰ τὸν τελειώσετε, ἀφοῦ θὰ εἶστε ἀπροετοίμαστοι. Καὶ ἐπιτέλους, μήπως ἡ πολιτεία μας δὲν εἶναι ἀπὸ πάντα ἐλεύθερη καὶ δὲν χαίρει μεγάλης φήμης; Τοῦτο εἶναι ἀπόδειξη μιᾶς νηφάλιας σωφροσύνης γιατὶ μόνο ἐμεῖς δὲν γινόμαστε ὑπερφίαλοι μὲ τὶς ἐπιτυχίες μας οὔτε ἀπελπιζόμαστε μὲ τὶς ἀποτυχίες μας. Ἂν μερικοὶ προσπαθήσουν, μὲ ἐπαίνους, νὰ μᾶς ἐξωθήσουν, παρὰ τὴν θέλησή μας, σ’ ἐπικίνδυνες περιπέτειες, δὲν παρασυρόμαστε ἀπὸ τὰ εὐχάριστα λόγια τους, κι ἂν θέλουν ἄλλοι νὰ μᾶς ἐρεθίσουν κατηγορώντας μας, δὲν ὀργιζόμαστε καὶ δὲν ἀλλάζουμε γνώμη. Στὴν εὐνομία μας χρωστοῦμε καὶ τὴν πολεμικὴ μας ἀρετὴ καὶ τὴν πολιτικὴ μας σωφροσύνη καὶ τοῦτο ἐπειδὴ τὸ αἴσθημα τῆς τιμῆς συνδέεται στενὰ μὲ τὴν σωφροσύνη καὶ ἡ γενναιότητα μὲ τὸ αἴσθημα τῆς ντροπῆς. Ἔχομε εὐνομία ἐπειδὴ ἡ ἀνατροφή μας δὲν εἶναι ἐκλεπτυσμένη ὥστε νὰ μᾶς ὀδηγῆ στὸ νὰ περιφρονοῦμε τοὺς νόμους. Εἶναι ὅσο χρειάζεται σκληρὴ γιὰ νὰ μᾶς κάνη νὰ τους σεβόμαστε. Δὲν εἴμαστε ἀπὸ ἐκείνους ποὺ ἐπιδίδονται σὲ περιττὰ πράγματα καὶ κρίνουν μὲ παχιὰ μόνο λόγια τὶς πολεμικὲς προετοιμασίες τοῦ ἐχθροῦ, ἀλλὰ ὑστεροῦν πολὺ τὴν στιγμὴ τῆς δράσης. Πιστεύομε, ἀντίθετα, πὼς οἱ ἄλλοι εἶναι ἐξίσου προνοητικοὶ ὅσο κι ἐμεῖς καὶ ὅτι τὶς τροπὲς τῆς τύχης δὲν μπορεῖ κανεῖς νὰ τὶς προβλέψη μὲ τὴν λογική. Πάντα ἐτοιμαζόμαστε νὰ ἀντιμετωπίσωμε τοὺς ἀντιπάλους μας πιστεύοντας πὼς κι αὐτοὶ ἐνεργοῦν μὲ σχέδιο μελετημένο. Πρέπει, λοιπόν, νὰ μὴν ἐξαρτοῦμε τὶς ἐλπίδες μας ἀπὸ τὰ ἐνδεχόμενα λάθη τῶν ἐχθρῶν μας, ἀλλὰ ἀπὸ τὰ κατάλληλα μέτρα ποὺ ἐμεῖς θὰ πάρωμε, κι ἂς μὴν νομίζωμε ὅτι διαφέρει πολὺ ἄνθρωπος ἀπὸ ἄνθρωπο. Ἄριστος ὅμως εἶναι ἐκεῖνος ποὺ ἀνατρέφεται σκληρὰ καὶ μὲ πειθαρχία.

Ἂς μὴν ἐγκαταλείψωμε, λοιπόν, ὅλες αὐτὲς τὶς ἀρχὲς ποὺ μᾶς κληροδότησαν οἱ πατέρες μας, τὶς ὁποῖες ἐφαρμόζουμε πάντα μὲ ὄφελος. Ἂς μὴν βιαστοῦμε νὰ πάρωμε σὲ λίγη ὥρα μέσα, μιὰν ἀπόφαση ποὺ ἀφορᾶ τόσες ζωές, τόσον πλοῦτο, τόσες πολιτεῖες καὶ τόση δόξα, ἀλλὰ ἂς σκεφτοῦμε ψύχραιμα. Καὶ τοῦτο μᾶς ἐπιτρέπεται, ἀκριβῶς, ἐπειδὴ εἴμαστε ἰσχυροί. Στεῖλτε πρέσβεις στὴν Ἀθήνα καὶ κάνετε παραστάσεις γιὰ τὴν Ποτίδαια καὶ γιὰ ὅσα οἰ σύμμαχοί μας καταγγέλουν ὅτι παθαίνουν, ἀφοῦ, μάλιστα, οἱ Ἀθηναῖοι λένε ὅτι εἶναι ἔτοιμοι νὰ δεχθοῦν διαιτησία. Δὲν εἶναι σωστὸ νὰ ἐκστρατεύη κανεὶς ἐναντίον ἐκείνου ποὺ δέχεται νὰ κριθῆ ἀπὸ διαιτητή, σὰν νὰ ἦταν κι ὅλας ἔνοχος. Ταυτόχρονα, ὅμως, νὰ ἐτοιμάζεστε γιὰ πόλεμο. Μιὰ τέτοια ἀπόφαση εἶναι ἡ καλύτερη καὶ ἡ πιὸ ἀνησυχητικὴ γιὰ τοὺς ἐχθρούς μας.»

 [Θουκιδίδου Ἱστορία, Α’ 80-85.]

Φρούριον