Τὸ σπαρτιατικὸ ἔθιμο τῆς διαμαστιγώσεως

Τὸν 4ο αἰώνα μ.Χ., ὁ ῥήτωρ Λιβάνιος, φιλόσοφος, εἰδωλολάτρης, προσωπικὸς φίλος του αὐτοκράτορος Ἰουλιανοῦ τοῦ Παραβάτου καὶ γόνος ξακουστῆς οἰκογένειας τῆς Ἀντιοχείας, ἀναπολεῖ στὴν αὐτοβιογραφία του τὰ χρόνια της φοιτήσεώς του στὴν Ἀθήνα, μιλώντας περιληπτικὰ γιὰ ὅσα εἶδε στὴν Ἑλλάδα.

Μεταξὺ ἄλλων, ταξειδεύει στὴν ἱστορικὴ Κόρινθο, ὅπως ὄφειλε τότε νὰ κάνῃ κάθε εὐσυνείδητος περιηγητὴς – παραδόξως, ὅμως, ὄχι χάριν τῆς ἰδίας ἀλλὰ καθ’ ὁδὸν πρὸς κάτι ἄλλο: πηγαίνοντας νὰ παρακολουθήσῃ «ἑορτὴν λακωνικήν, τὰς μαστίγας». Καὶ δὲν εἶναι ὁ μόνος. Ἀπὸ τὸν Ξενοφώντα καὶ τὸν Πλούταρχο ἔως τὸν Παυσανία, τὸν Κικέρωνα καὶ τὸν Σενέκα, ἀπὸ τὴν κλασσικὴ ἐποχὴ ὡς τὰ ὕστερα χρόνια της Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας, λόγιοι καὶ λοιποὶ εὔποροί της ἐποχῆς συῤῥέουν στὴν Σπάρτη πρὸ κειμένου νὰ δοῦν μὲ τὰ ἴδια τοὺς τὰ μάτια ἕνα αἱματηρὸ ἔθιμο: τοὺς ἐφήβους τῆς πόλεως νὰ μαστιγώνονται στὸν Ναὸ τῆς Ὀρθίας Ἀρτέμιδος.

Ἡ «διαμαστίγωσις», ὅπως πλῆθος ἄλλων ἰδιοτύπων ῥυθμίσεων τῆς ἀρχαίας Σπάρτης, ἀποδίδετο στὸν Λυκοῦργο. Ὁ μυθικὸς νομοθέτης εἶχε μετατρέψη, κατὰ τὸν Παυσανία, τὴν ἀνθρωποθυσία κάποιου μὲ κλῆρο (ποὺ ὑποτίθεται ὅτι ἀπαιτοῦσε, πρὸ κειμένου νὰ ἐξευμενισθῇ τὸ ξύλινο ἄγαλμα τῆς θεᾶς, ἡ λατρεία τῆς ὁποίας ἀνῄγετο στὴν μυκηναϊκὴ ἐποχὴ) σὲ λιγότερο θανατηφόρα πρακτική, αὐτὴ τῆς ἐτησίου τελετῆς μαστιγώσεως τῶν ἐφήβων τῆς πόλεως. Οἱ διάφορες μαρτυρίες συμφωνοῦν καὶ ἐπαυξάνουν: ὁ Πλούταρχος παραδίδει ὅτι οἱ νέοι μαστιγώνονται μὲ χαρὰ καθ’ ὅλην τὴν διάρκεια τῆς ἡμέρας ἀμιλλώμενοι γιὰ τὴν νίκη ποὺ θὰ κατήγαγε ὁ τελευταῖος ποὺ θὰ ἔμενε ὄρθιος, ὁ Κικέρων ὅτι κατὰ τὴν παραμονή του στὴν Σπάρτη εἶχε ἀκούση πὼς συχνὰ ἡ διαδικασία κατέληγε στὸν θάνατο κάποιων, ὁ Λουκιανὸς ὅτι ὅσοι χάσουν τὴν ζωὴ τοὺς τιμῶνται μὲ ἀγάλματα σὲ δημόσιο χῶρο, ὁ Σενέκας ὅτι οἱ ἴδιοι οἱ πατέρες προτρέπουν τοὺς υἱούς τους νὰ μὴν ἐγκαταλείψουν ἀκόμη καὶ ἐὰν εἶναι ἑτοιμοθάνατοι. Καὶ γιὰ ὅσους δυσπίστους ἔτρεφαν ἀμφιβολίες γιὰ τὸ αὐθεντικό της διαδικασίας, ὁ Παυσανίας προσθέτει ὅτι ἐὰν κάποιοι δοκίμαζαν νὰ τὴν νοθεύσουν καταφέρνοντας «χαϊδευτικὰ» κτυπήματα σὲ ὄμορφους νέους ἢ σὲ συγγενεῖς ὑψηλὰ ἱσταμένων, τὸ ξύλινο ἄγαλμα ἐβάραινε ξαφνικὰ ὥσπου ἐγίνετο ἀσήκωτο γιὰ τὴν ἱέρεια ποὺ τὸ κρατοῦσε.

«Πρόκειται στὴν οὐσία γιὰ μυητικὴ τελετὴ» σχολιάζει ὁ Δημήτρης Κυρτάτας, καθηγητὴς Ἱστορίας τῆς Ὑστέρου Ἀρχαιότητος στὸ Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. «Μία δοκιμασία μὲ τὴν ὁποία ἐντάσσεται κάποιος στὴν κοινότητα ὅταν ἔχει ἀνδρωθῆ. Ὅταν ὅμως φθάνουμε πιὰ στὸν Πλούταρχο καὶ στὸν Παυσανία, τὸν 1ο καὶ τὸν 2ο μ.Χ. αἰώνα, δὲν ὑπάρχει τέτοιο πραγματικὸ ἀντικείμενο, ἔχει ἐπιζήση ὡς τουριστικὸ φολκλόρ».

Ἡ Βρεταννὴ Κάθριν Κράιμς στὸ βιβλίο τῆς «Ancient Sparta. A Re-examination of the Evidence» (ἐκδόσεις Manchester University Press) περιγράφει διεξοδικὰ μία διαδικασία ποὺ θυμίζει μάχη, μὲ ὁλοήμερες «ἐπιθέσεις» τῶν ἐφήβων στὸν βωμὸ τῆς θεᾶς, «μαστιγοφόρους» ποὺ ἐπιχειροῦν νὰ τὶς ἀποτρέψουν καὶ τὸν τιμητικὸ τίτλο τοῦ «βωμονίκου» νὰ συνοδεύῃ διὰ βίου τοὺς νικητές. Πρόκειται γιὰ μία τόσο διάσημη περίσταση ὥστε τοὺς πρώτους αἰῶνες τῆς Ῥωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας «μεγάλα ἀκροατήρια ἀπὸ ὅλην τὴν Ἑλλάδα σπεύδουν νὰ παρακολουθήσουν τὴν μαστίγωση».

Τὸ ἀπόγειο ὅμως τῆς τουριστικῆς ἕλξεως τῆς διαμαστιγώσεως ἔρχεται τὸν 3ο αἰώνα μ.Χ., ὅταν ὁ ἀριθμὸς τῶν θεατῶν ἀποβαίνει τέτοιος ὥστε γιὰ χάρη της κτίζεται ὁλόκληρο μαρμάρινο ἀμφιθέατρο καὶ εὔποροι Ῥωμαῖοι της ἐποχῆς καταφθάνουν πρὸ κειμένου νὰ τὴν παρακολουθήσουν ἀπὸ κοντά. Ἄσχετα ἐὰν αὐτὸ ποὺ βλέπουν δὲν ἀποτελεῖ παρὰ τὸ κενὸ οὐσιαστικοῦ περιεχομένου πλαίσιο ἑνὸς ἐνδόξου παρελθόντος. «Ἡ Σπάρτη, λόγῳ τοῦ ὅτι ἔχει παρακμάσηι ἐντελῶς πολιτικά, προσπαθεῖ νὰ ἐπιζήσῃ μὲ βάση τὴν πολιτισμική της παράδοση. Δὲν εἶναι στρατιωτικὴ δύναμις, δὲν ἀκολουθεῖ τὴν «ἀγωγή», ἔχει κτίση τεῖχος, οἱ εἵλωτες ἔχουν ἀπελευθερωθῆ» σημειώνει ὁ Δημήτρης Κυρτάτας. Στὰ ῥωμαϊκὰ χρόνια ἡ αὐστηρὴ Σπάρτη του Λυκούργου ἐπιβιώνει μόνον ὡς ἀνάμνησις, «ἕνα κέλυφος», ὅπως λέει χαρακτηριστικά.

ΚΑΡΑΣΑΡΙΝΗΣ ΜΑΡΚΟΣ
Δημοσιεύθηκε στὸ BHmagazino τὴν Κυριακὴ 29 Ἰουνίου 2014

Πανορμίτης Σπανὸς