Επειδή «τα Μέγαρα είναι το μακρύτερο μέρος της Ευρώπης προς την Δύση στο οποίο έφθασε ο στρατός των Περσών», όπως λέει ο Ηρόδοτος («Ιστορία» θ,14) και επειδή στο επίγραμμα προς τιμήν των πεσόντων Μεγαρέων έγραφε… «σκοτωθήκαμε στον πόλεμο, διότι θελήσαμε να παραμείνει ελεύθερη η Ελλάς και η ιδιαίτερη πατρίδα μας, τα Μέγαρα», θέλω σήμερα να κάνω έναν ιδιαίτερο λόγο, γι’ αυτήν την τόσο ιστορική πολιτεία της Ελλάδος, με τους τόσο προοδευτικούς και φιλαπόδημους κατοίκους… Τα Μέγαρα – κατά την επίσημη ιστορία – συμπτύχθηκαν από την συνένωση 4 κώμεων – εξ ου και Τετράπολις, περί τον 8ο αι. π.Χ. Η χρονολόγηση αυτή καταρρίπτεται αυτόματα και απλά από την Μυθολογία μας, δηλ. την αλήθινή παράδοσή μας: Διότι, κατ’ αυτήν, ο μυθικός βασιλεύς των Αθηνών, ο Κέκρωψ, δεν πέθανε… Αλλά όταν ήλθε ο καιρός για ν’ αποθάνει, η θεά Αθηνά μεταμορφωθείσα σε αιθυΐα (ένα είδος πάπιας), τον επήρε κάτω από τα πτερά της και τον μετέφερε στα Μέγαρα… Άρα τα Μέγαρα υπάρχουν επί Κέκροπος, άρα είναι σαφώς πολύ παλαιότερα του 8ου αι. π.Χ. (αφού αυτός – συμβολικώς – τοποθετείται το 1582 π.Χ.)[1]. Άσε που κάποια ευρήματα στον λόφο της Αγ. Βαρβάρας ψελίζουν πως υπάρχει κατοίκηση στην περιοχή εδώ και 80.000 χρόνια… Αυτή η ανάληψη του Κέκροπος αντιγράφηκε αργότερα σε πολλούς μύθους (και χριστιανικούς), ενώ ένα στοίχημα για την Αρχαιολογία στην Μεγαρίδα θα πρέπει να είναι ο τάφος του μεγάλου βασιλέα, ο οποίος θα πρέπει να ευρίσκεται κάτω απ’ αυτά τα χώματα… Αλλά ό,τι ανάγεται στα χρόνια του Κέκροπος – έστω και στα συμβατικά – η Αρχαιολογία το θάβει! Δεν το αναδεικνύει…

Και βέβαια, τότε που οι άνθρωποι ήσαν σοφοί, δεν έκτισαν την πόλη σε τυχαία θέση: Η πόλις των Αθηνών ισαπέχει από την Χαλκίδα και τα Μέγαρα (και μάλιστα 314 στάδια = 100 Χ π!). Κείται επί δυο λόφων, της Καρίας (Α.) και της Αλκαθόης (Δ.), όπου εκτίσθησαν οι δυο ακροπόλεις της… Εκτός από δυο ακροπόλεις, τα Μέγαρα ήταν διλίμενος πόλη – κάθε μεγάλη πόλη της αρχαίας Ελλάδος είχε τουλάχιστον δυο λιμάνια – για ασφάλεια! Το νότιο λιμάνι της (στον Σαρωνικό) ήταν η Νισαία, στο νησάκι Μινώα[2]. Και το βόρειο (στον Κορινθιακό) αι Παγαί. Τα Μέγαρα ενώνονταν με μακρά τείχη με το επίνειόν τους, την Νισαία. Στα Μέγαρα εορτάζονταν με ιδιαίτερη τελετουργία – και αποκλειστικά από γυναίκες – τα Θεσμοφόρια, υπέρ της Δήμητρος, μόνο που το αρχαίο ιερό λατρευτικό σπήλαιό της, σήμερα είναι… σκουπιδότοπος! Μάλιστα μια πινακίδα πληροφορεί: «Μην πετάτε σκουπίδια! Αρχαίο σπήλαιο!»… Ο ιδιαίτερος τρόπος διαφυλάξεως των σιτηρών της πόλεως, σε υπόγειες πολυτελείς αποθήκες, οι οποίες ελέγοντο «μέγαρα», πιθανόν να έδωσε το όνομά του στην πόλη – ή το αντίθετο… Οι Μεγαρείς συμμετείχαν στους Περσικούς πολέμους, στην Α΄ Αθηναϊκή Συμμαχία και όταν αποστάτησαν (432 π.Χ.) απ’ αυτήν, ανάγκασαν τον μέγα Περικλή να εκδώσει το «Μεγαρικόν ψήφισμα», που ήταν το πρώτο επίσημο εμπάργκο στην οικονομική πολιτική, αφού απέκλειε τα μεγαρικά πλοία, απ’ όλα τα λιμάνια, τα οποία συναλλάσσονταν με την Αθήνα! Τα Μέγαρα «εκδικήθηκαν» τον Περικλή, αφού από το λιμάνι τους εισέβαλαν οι Μακεδόνες στην Αθήνα (Κάσσανδρος 308 π.Χ. και Δημήτριος Πολιορκητής 307 π.Χ.)! Την ναυτική τους κυριαρχία την απεικόνισαν στα νομίσματά τους (όπου εικόνιζαν δελφίνια και πλώρες καραβιών), ενώ εκθείαζαν και την σχέση τους με τον Απόλλωνα και τις τέχνες (αφού εικόνιζαν την κεφαλή του, την λύρα, τον δελφικό τρίποδα, κλπ.). Η πόλις ήταν φημισμένη για τα σύκα της. Την ετίμησε και ο Αδριανός, ο οποίος έκανε την διαπλάτυνση της εμπορικής της οδού, ώστε να χωράνε να περάσουν δυο άμαξες. Η οδός αυτή, ήταν αυτή που οδηγούσε από την πόλη στην Αθήνα – δηλ. η παλαιά παραλιακή οδός της «Κακιάς Σκάλας» που λέγαμε… Τα Μέγαρα μεγαλούργησαν ιδρύοντας αποικίες από την Σικελία έως τον Ελλήσποντο! (Ας μην ξεχνάμε πως η πόλις Βυζάντιο, ήταν μεγαρική αποικία, που αργότερα εξελίχθηκε σε Κωνσταντινούπολις)! Σήμερα, δυστυχώς, εισέρχεται κανείς στην πόλη των Μεγάρων, με αυτήν την λαμπρή ιστορία, και… μόνο λάμψη δεν βλέπει… Δεν υπάρχει ούτε επιγραφή για το Αρχαιολογικό Μουσείο της, που είναι πολύ μικρό και άδικο για το μέγεθος της ιστορίας της πόλεως… Ούτε λεωφορείο μπορεί να φθάσει άνετα σε αυτό, για να το επισκεφθούν τουρίστες! «Στα τρία τελευταία χρόνια, μόνο ένα πούλμαν έχει έλθει με τουρίστες, κι αυτοί απ’ την Γλυφάδα», μας λένε… Κάτι σκάμματα της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, σπαρμένα δεξιά κι αριστερά στην πόλη, χωρίς καμμιά πληροφόρηση, χωρίς καμμιά σήμανση… Στενά δρομάκια και άναρχα κτισμένα σπίτια εμποδίζουν την άνετη προσέγγιση σε σπουδαίους ιστορικούς τόπους των Μεγάρων (όπως η Κρήνη του Θεαγένους), ακόμη και εκκλησάκια (όπως το δισυπόστατον των αγίων Γεωργίου και Ιεροθέου)… Όμως προσπερνώ τα Μέγαρα, που με απογοητεύουν κάθε φορά που τα περιδιαβαίνω, και προχωρώ παρακάτω…

Αι Παγαί Επιστρέφουμε στην πρώτη παράγραφο αυτού του άρθρου… Πράγματι, λοιπόν, όταν 1.000 Σπαρτιάτες έφθασαν στα Μέγαρα, ως εμπροσθοφυλακή, ν’ αντιμετωπίσουν τους Πέρσες του Μαρδόνιου, αυτός οπισθοχώρησε και οδηγούσε το στράτευμά του προς τα Μέγαρα. Το ιππικό του, που προπορευόταν, διήλθε την Μεγαρίδα χώρα. Όταν όμως πληροφορήθηκαν πως ο κυρίως στρατός των Λακεδαιμονίων είχε ήδη συγκεντρωθεί στον Ισθμό, λάκισαν πάλι πίσω, προς την Βοιωτία, ευελπιστώντας στην βοήθεια των φιλικά διακείμενων προς αυτούς, Θηβαίων. Τότε, λοιπόν, και κατ’ επιθυμίαν της θεάς Αρτέμιδος (έκτοτε Σωτήρα Άρτεμις)[3], η νύχτα βρήκε τον περσικό στρατό, ο οποίος έχασε τον δρόμο του… Προχώρησαν προς τα ορεινά μέρη της Μεγαρίδος… Εξετάζοντας μήπως υπάρχει κάποιο εχθρικό στράτευμα εκεί κοντά, έριξαν βέλη σε κάποιους βράχους (πάγους) και από την αντήχηση ενόμισαν ότι αναστέναξαν! Τότε άρχισαν να τοξεύουν με ακόμη μεγαλύτερη προθυμία! Αλλά στο τέλος διαπίστωσαν ότι τα βέλη τους εξαντλήθηκαν, με το να τοξεύουν τους υποτιθέμενους εχθρούς! Έτσι, όταν ξημέρωσε, τους επετέθησαν οπλισμένοι οι Μεγαρείς, και εφόνευσαν τους περισσότερους… Στην τοποθεσία στην οποία ευρίσκονται αυτοί οι πάγοι (πέτρες) στην ορεινή Μεγαρίδα διατηρήθηκε η Ιστορία στο τοπωνύμιο και ονομάσθηκε η πόλις Παγαί, γειτονική με την Βοιωτία. Κατευθυνόμενοι προς τα ‘κεί, εάν λίγο ξεφύγουμε από τον δρόμο, φαίνεται μια πέτρα, η οποία στην επιφάνειά της έχει ίχνη από βέλη… Είναι αυτά που κάποια νύκτα οι Πέρσες εκτόξευσαν προς αυτήν! (Παυσ. «Αττικά» 40,2-31, 41). Αυτή είναι η μια ετυμολογία για την πόλη. Η άλλη ετυμολογία, πιο πραγματιστική, έχει σχέση με τις πολλές πηγές (δωρ. παγές)[4] της ορεινής περιοχής. Ακόμη και σήμερα, η περιοχή έχει καταρράκτες, βάθρες, φαράγγια, άγνωστα στο ευρύ κοινό… Όπως και να έχει, αι Παγαί ήταν το ιστορικόν επίνειον των Μεγάρων στον Κορινθιακό κόλπο, και ειδικότερα στον κόλπο των Αλκυονιδών, Α. του ακρωτηρίου των Ολμιών, 120 στάδια ΒΔ. των Μεγάρων. Ευρίσκονταν, λοιπόν, στην θέση του σημερινού Αλεποχωρίου[5], 20 χλμ. Δ. των Μεγάρων, στην Ν. ακτή του όρμου της Ψάθας. Η πόλη, σημαντική λόγω της θέσεώς της, διεκδικήθηκε και από τους Αθηναίους οι οποίοι την χρησιμοποίησαν ως ορμητήριο κατά των Κορινθίων. Οι Αθηναίοι – σύμμαχοι των Μεγαρέων τότε – εκμεταλλεύθηκαν το λιμάνι για ν’ αποκτήσουν πρόσβαση στον Κορινθιακό κόλπο. Η παρουσία των Αθηναίων στην Μεγαρίδα ήταν η κύρια αιτία για την έναρξη μιας σειράς πολεμικών συγκρούσεων, μεταξύ Πελοποννησίων και Αθηναίων, γνωστές ως Α΄ Πελοποννησιακός Πόλεμος. Το κακό είχε αρχίσει… Οι συγκρούσεις έληξαν το 446 π.Χ. Υπεγράφη 30ετής ειρήνη! Η πόλις των Αθηνών υποχρεώθηκε να παραιτηθεί από τα λιμάνια των Μεγάρων (Παγές και Νίσαια) – τα οποία ξαναπέρασαν πάλι στους Μεγαρείς. Μετά, οι Παγές το 193 π.Χ. έγιναν μέρος της Αχαϊκής Συμπολιτείας, έως την ρωμαϊκή κατάκτηση (146 π.Χ.). Ο Παυσανίας αναφέρει την ύπαρξη αξιόλογου χάλκινου αγάλματος της Αρτέμιδος Σωτείρας. Το οχυρωματικό τείχος που περιβάλλει τον λόφο των Παγών, χρονολογείται στα χρόνια του Φιλίππου του Β’ εποχή κατά την οποία η πόλις ακμάζει. Ό,τι γνωρίζομε από τις αρχαίες Παγές προέρχονται από αποσπασματικές επιγραφές,, τα νομίσματα και την αρχαία γραμματεία. Στα κλασικά χρόνια φαίνεται πως υπήρξε πολυάνθρωπος πόλις υπό την κυριαρχία των Μεγάρων, Από την περίοδο αυτή δεν έχουν βρεθεί στις ανασκαφές οικιστικά κατάλοιπα, όμως έχει εντοπισθεί συστάδα τάφων ανατολικά του οχυρωματικού περιβόλου. Κατά την γεωμετρική και αρχαϊκή περίοδο αναφέρονται από τις γραπτές πηγές κώμες όπως η Αίγειρος, η Άρις και τα Γεράνεια που αναπτύσσονται λίγα χιλιόμετρα δυτικά της ακροπόλεως των Παγών, στην παραλία και προς το όριο της Κορινθίας. Σ’ αυτήν την περιοχή 2 χλμ. από τις υπώρειες του λόφου των Παγών, στην θέση Μπουρί, αποκαλύφθηκε και ερευνάται μικρό αρχαϊκό ιερό. Από το ιερό σώζονται μόνο τα θεμέλια μικρού μονόχωρου κτίσματος καθώς και τμήμα αυλής. Από τον μεγάλο αποθέτη που βρέθηκε στον χώρο της αυλής, περισυνελέχθησαν πάνω από 10.000 αντικείμενα, τα περισσότερα αγγεία, λιγώτερα ειδώλια και λίγα μετάλλινα κοσμήματα! Στην πλειονότητά τους ήταν χειροποίητα ομοιόμορφα αγγεία, λήκυθοι ή πρόχοι του τύπου της μονόχρωμης «αργείας» κεραμεικής. Μεγάλος ήταν επίσης ο αριθμός ανθρωπόμορφων υδριών με γραπτή ή πλαστική διακόσμηση, ειδωλίων διαφόρων τύπων, χειροποίητων ή σε μήτρα, και μικροευρημάτων που καλύπτουν το χρονικό διάστημα από το τέλος του 7ου έως τα μέσα του 5ου αι. π.Χ. Τα περισσότερα ήταν αναθήματα, προϊόντα τοπικού εργαστηρίου, εκτός από μερικά που έχουν βοιωτική ή κορινθιακή προέλευση. Η εντυπωσιακή πο
σότητα των αγγείων αλλά και η ποικιλία των τύπων των ειδωλίων, υποδηλώνουν ότι το ιερό ήταν ευρύτερα γνωστό και προσήλκυε πλήθος προσκυνητών. Από το είδος των αναθημάτων – υδριαφόρους μορφές ειδωλίων, υδρίες, κέρνους-υδρίες, κωδιόσχημα περίαπτα – φαίνεται πως το ιερό ήταν αφιερωμένο σε μία γυναικεία θεότητα, με χθόνιο χαρακτήρα και θεραπευτική ικανότητα, ιδιότητες που αποδίδονται στην θεά Δήμητρα. Από την ανασκαφή προκύπτουν επίσης νέα τοπογραφικά δεδομένα που καθιστούν πιθανή την σύνδεση του ιερού με μία από τις κώμες της αρχαϊκής Τετραπόλεως. Τον 6ο αι. αι Παγαί αναφέρονται από τον Ιεροκλή ως μια των 79 πόλεων της Αχαΐας.

Γεώργιος Λεκάκης
ἀπὸ χρόνο

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] βλ. σχ. Πάριον Χρονικό.
[2] Αρχικό δημιούργημα μινωιτών Κρητών, όπως μαρτυρά η λέξη, νυν χερσόνησος Αγ. Τριάδος, έναντι της νησίδος Ρεβυθούσα.
[3] Κατ’ άλλους, αυτή η τοποθεσία δεν είναι στον ορεινό δρόμο Μεγάρων-Αιγόσθενας-Βοιωτίας, αλλά στον δρόμο της Ελευσίνος-Θηβών, όπου εξακολουθεί η θέσις να λέγεται σήμερα… Αγιά Σωτήρα, καπηλευόμενη την αρχαία ένδοξη ιστορία, και μνημονευομένη ως… χριστιανή αγία!
[4] Υπάρχουν και άλλες αρχαίες ελληνικές κώμες με το ίδιο όνομα (Πηγαί / Παγαί), και εξ αιτίας του ιδίου λόγου ονοματισθείσες, όπως λ.χ. της Μεγαλοπολίτιδος Αρκαδίας (στα μεθόρια με τις χώρες Λακωνίας και Τεγέας, όπου έχει τις πηγές του ή αναδύεται ο Αλφειός ποταμός), άλλη στην Βοιωτία, άλλη στην Κύπρο (στην Β. παραλία, στην πεδιάδα της Κηρύνειας), άλλη στην Απολλωνία (νυν Σωζόπολι) Ανατ. Θράκης (γνωστή για τις ιαματικές πηγές της από την αρχαιότητα), ή θέσεις, όπως λ.χ. στο Βυζάντιο (προς την Σηλυβρία πύλη των Χερσαίων Τειχών, όπου το άλσος και ο ναός της Ζωοδόχου Πηγής-Μπαλουκλή), κλπ. Σχετικές οι Παγασές της Ιωλκού, κ.ά. 
[5] Όνομα που κατά την νεωτέρα ελληνική λαϊκή ονοματοδοσία, λαμβάνουν χωριά με συχνή εμφάνιση αλεπούδων…