Καλπάκι, οἱ πρῶτες ὧρες!

Στις 28 Οκτωβρίου η Ελλάδα όλη κινήθηκε σαν μια μηχανή. Πέρα από το αναμφισβήτητο γεγονός, ότι ο λαός ξεσηκώθηκε μ’ ένα παραλήρημα ενθουσιασμού, ίσως για πρώτη φορά οι Έλληνες έδωσαν εξετάσεις στον τομέα της σωστής οργανώ­σεως και πήραν άριστα! Η ομοψυχία κατάργησε τη γραφειο­κρατία, το πάθος αναπλήρωσε τις ελλείψεις κι όλοι βρέθηκαν στις θέσεις τους έτοιμοι, όσο ποτέ άλλοτε.

Αλλά το κρίσιμο ερώτημα ήταν όχι αν θα πετύχει η επιστρά­τευση, διότι από τις πρώτες ώρες η «καλή ημέρα» φάνηκε. Το πρόβλημα ήταν αν θα κρατούσε η Προκάλυψη, ώστε να προλά­βει ο στρατός να ετοιμαστεί και να κτυπήσει. Λίγο πριν από τις 5 το πρωί της 28 Οκτωβρίου όταν ο Μεταξάς ανέβαινε τις σκά­λες του Υπουργείου Εξωτερικών, όπου είχε συγκαλέσει έκτακτο Υπουργικό Συμβούλιο, τον προϋπάντησε ο άλλοτε Δήμαρχος της Αθήνας, τότε «Υπουργός Διοικητής Πρωτευούσης» Κώστας Κοτζιάς. Με «οφθαλμούς λάμποντας» ο Μεταξάς του ανήγγειλε το μεγάλο νέο. Και καθώς προχωρούσε προς το γραφείο του, γύρισε και του είπε: «…Και να σου πω. Εάν κρατήσουν, όπως πιστεύω, οι προφυλακές άμυνα 15 ημέρες, όσες χρειάζονται δια να συμπληρωθεί η Επιστράτευση και δεν μας ριχτούν αμέσως οι Γερμανοί, όπως είναι πιθανόν, μη σου φανεί παράδοξο να ιδης τους Ιταλούς στη θάλασσα…»

Η σχεδόν προφητική αυτή δήλωση έμελλε να επαληθευτεί μόνο εν μέρει. Η Προκάλυψη θα κρατούσε με τα δόντια, η επι­στράτευση θα συμπληρωνόταν, οι Γερμανοί δεν θα μας κτυπού­σαν τότε, αλλά τους Ιταλούς δεν θα τους ρίχναμε ποτέ στη θά­λασσα.

Στις 5:30 το πρωί της 28 Οκτωβρίου μέσα στο πηκτό ακόμα σκοτάδι οι άγρυπνοι άνδρες της Προκαλύψεως Ηπείρου είδαν από απέναντι ν’ ανάβουν χίλιες μικρές φλογίτσες. Και σχεδόν αμέσως τους σκέπασε ο ορυμαγδός από παντός είδους εκρήξεις. Οβίδες βαρέας πυροβολικού έσκαγαν πίσω τους και τίναζαν στον αέρα ό,τι οχυρώσεις είχαν ετοιμαστεί, βλήματα πεδινού έπεφταν μπροστά και πίσω τους, θραύσματα από όλμους σκόρπιζαν τον θάνατο και από κοντά, πολύ κοντά, πλησίαζαν τα κροταλίσματα των πολυβόλων. Είχε αρχίσει ο «φραγμός πυρός» που προηγείται κάθε επιθέσεως. Μετά από κάμποση ώρα κι ενώ οι άνδρες σαστισμένοι, τυφλωμένοι από τις εκρήξεις και λα­σπωμένοι μέχρι τ’ αυτιά κάρφωσαν το βλέμμα στο σκοτάδι της μεθορίου, το ιταλικό πυροβολικό σταμάτησε. Μόνο το βαρύ ε­ξακολουθούσε να βάλει σε μεγαλύτερη τροχιά πίσω από τις θέσεις τους. Και τότε ακούστηκαν σφυρίγματα και παραγγέλμα­τα από φωνές ξενικές «Αβάντι, Αβάντι…» Το πεζικό της ΣΙΕΝΑ και της ΦΕΡΡΑΡΑ ξεχυνόταν σε πυκνούς σχηματισμούς. Και σ’ ένα σημείο του μετώπου, όσοι φαντάροι ήταν κοσμογυρισμέ­νοι, γνώριζαν δηλαδή την… Αθήνα, τσίτωσαν τ’ αυτιά τους. Ένας θόρυβος που θύμιζε τα παλιά τραμ της πρωτεύουσας ακού­στηκε από πολύ κοντά… Ήταν οι ερπύστριες των Κενταύρων!

Χαράζει η πρώτη ημέρα του πολέμου κι από τις βάσεις τους στην Αλβανία ξεκινάει και η αεροπορία του εχθρού. Και «αντι­στάσεως από αέρος μη ούσης» οι Ιταλοί πιλότοι σπέρνουν το ηπειρώτικο χώμα με βόμβες και καταιγιστικά πυρά πολυβόλων. Ο Έλληνας πεζικάριος παίρνει την πρώτη γεύση του πολέμου. Κι όμως στα περισσότερα σημεία τα τμήματα Προκαλύψεως συμπτύσσονται κανονικά. Άλλωστε η διαταγή αυτή είναι. Να δώσουν αγώνα οπισθοφυλακών μέχρι την κύρια γραμμή αμύνης: Καλαμάς-Καλπάκι. Εκεί θα σταθούν. Αλλού όμως παρατηρεί­ται σύγχυση. Στη στενωπό Χάνι-Δελβινάκι η υποχώρηση κά­τω από τα συγκεντρωμένα πυρά των Ιταλών, γίνεται άτακτη… Μέχρι τα Ιωάννινα φτάνει ο απόηχος από τις εκρήξεις των αε­ροπορικών επιδρομών και του βαρέος πυροβολικού. Ο Κατσιμήτρος μαθαίνει τα νέα. Αναθέτει τη διοίκηση του Πεζικού της Μεραρχίας στον πυροβολητή Μαυρογιάννη, τον άνθρωπο του. Ο τελευταίος σπεύδει με ενισχύσεις. Κι αλλού πάλι, το πείσμα των μαχόμενων αξιωματικών και ανδρών υπερκεράζει τη γενική διαταγή συμπτύξεως. Στους παραμεθόριους Δρυμάδες ένας γεν­ναίος λοχαγός, ο Χρήστος Παπακώστας μάχεται σκληρά και υποχωρεί μόνο όταν κοντεύει να κυκλωθεί. Η Προκάλυψη ξέρει τις εντολές της… Η Μεραρχία χρειάζεται χρόνο, χρόνο και πά­λι χρόνο. Πιο ανατολικά, προς την Κόνιτσα, δημιουργείται ένα επικίνδυνο πρόβλημα… Ενώ όλες οι υπονομευμένες γέφυρες ανατινάχτηκαν για να καθυστερήσουν τον εχθρό, στον Αώο στο σημείο όπου επιβλητικός ο μεγάλος ποταμός αναστρέφεται προς την Αλβανία, στη μεγάλη γέφυρα Χάνι-Μπουραζάνι ο δυναμίτης πυροδοτήθηκε αλλά δεν εξερράγη… Η περιοχή αυτή ανήκει στον «τομέα Μέρτζανης», είναι μια από τις κύριες πύλες εισόδου των Ιταλών. Οι τελευταίοι φέρνουν άρματα μάχης που ελίσσονται στις όχθες του Αώου. Εκεί κοντά στα υψώματα του Αηδονοχωρίου, ένας άλλος γενναίος, ο ταγματάρχης Βερσής έ­χει ένα λόχο πεζικού και μια πυροβολαρχία ορειβατικού. Βάλ­λουν καταιγιστικά εναντίον των Ιταλών. Δύο άρματα που προ­χωρούν πέφτουν σε μια βαθειά, καμουφλαρισμένη αντιαρματική τάφρο. Άλλα δύο καθώς οπισθοχωρούν πέφτουν σε ναρκοπέ­δια. Το πυροβολικό μας τους δίνει τη χαριστική βολή… Από τα χαρακώματα τους οι φαντάροι μας αλαλάζουν… Είναι η πρώτη φορά που αντικρύζουν άρματα του εχθρού και μάλιστα τα βλέ­πουν να υποχωρούν… Κι ενώ τα πολυβόλα του Αηδονοχωρίου εξακολουθούν να κελαηδούν, μια ιαχή υψώνεται από παντού. Για πρώτη φορά στον πόλεμο αυτό. Η ιστορική κραυγή: «ΑΕΡΑΑΑ!».

Το σούρουπο ξαναπέφτει στην ηπειρώτικη γη… Από παντού ασθμαίνουσες αναφορές δείχνουν πως λίγο-πολύ τα περισσό­τερα τμήματα της Προκαλύψεως συμπτύχτηκαν σε λογικό βά­θος. Η λωρίδα εθνικού εδάφους που παραχωρήθηκε είναι στενή. Μόνο που στην περιοχή των Φιλιατών ο ιταλικός θύλακας είναι αρκετά μεγάλος. Στη διοίκηση της VIII Μεραρχίας η εκεί προ­ώθηση των Ιταλών δημιουργεί ατμόσφαιρα βαρειά. Αγωνία συνέ­χει το επιτελείο του Κατσιμήτρου.

Την άλλη νύχτα, της 29ης προς 30ή Οκτωβρίου, τα καταπονημέ­να τμήματα Προκαλύψεως της VIII Μεραρχίας συμπτυσσόμενα, συμπλήρωσαν τον επιβραδυντικό τους αγώνα κι εγκαταστάθη­καν μαζί με τον όγκο της μεραρχίας στην κύρια αμυντική γραμμή: Νότια όχθη ποταμού Καλαμά-Καλπάκι. Τα τμήματα αυτά δεν αριθμούσαν πάρα πάνω από τρία Τάγματα… Η σύ­μπτυξή τους περιείχε όλο το τραγικό μεγαλείο της πρώτης μάχης ενός πολέμου. Αλλού άφθαστοι ηρωισμοί και μικρές, τοπι­κές αμυντικές επιτυχίες κι αλλού λιποψυχίες και αταξία. Στο κέντρο περίπου της κύριας αμυντικής γραμμής, ο συνταγματάρ­χης Τσακαλώτος είχε παραλάβει το σύνταγμά του, το 3/40 Ευ­ζώνων, κυριολεκτικά επάνω στην έναρξη του πυρός… Ο τομέας ευθύνης του εκτεινόταν σε μήκος 22 χιλιομέτρων, από το γνω­στό οινοπαραγωγό χωριό της Ζίτσας κατά μήκος του Καλαμά μέχρι τη Βροσίνα. Μπροστά στο ποτάμι σχηματιζόταν ένα εί­δος φυσικού προγεφυρώματος, μια περιοχή που έφερε το γραφικό όνομα Γρανιτσοπούλα, σημειωμένη με ιδιαίτερη έμφαση σ’ όλους τους στρατιωτικούς χάρτες. Ο τομέας του Τσακαλώτου ήταν εξαιρετικά ευαίσθητος. Διότι δέσποζε της παλιάς οδι­κής αρτηρίας Ιωαννίνων-Ηγουμενίτσας και σε ευρεία έννοια κάλυπτε το αριστερό του κόμβου Ελαίας (Καλπάκι). Κι ενώ ο Τσακαλώτος διαθέτοντας ελάχιστους πεπειραμένους αξιωματι­κούς, κράτησε με τα δόντια τις θέσεις του, μαθαίνοντας στους απλοϊκούς ευζώνους πώς να προστατεύονται από τους πρωτό­γνωρους σ’ αυτούς πολυβολισμούς των αεροπλάνων, διαπίστω­σε, ότι στο αριστερό του, στον παραλιακό τρόπον τινά τομέα, τα πράγματα δεν πήγαιναν καθόλου καλά… Η μεραρχία ΣΙΕΝΑ προχωρούσε ταχύτατα επιτυγχάνοντας όλο και βαθύτερη διείσ­δυση. Ο Τσακαλώτος είχε καταληφθεί από οργή για τον ηγήτο­ρα του διπλανού του τομέα. Αργότερα θα γράψει: «…Ο διοικη­τής του Αποσπάσματος Φιλιατών απέπνεε την ακαταλληλότη­τα…» Δεν είναι γνωστό πού ακριβώς, διότι οι μαύρες σελίδες πάντοτε σκίζονται όταν περάσει η μπόρα, αλλά σε μερικά ση­μεία του μετώπου τις πρώτες ημέρες σημειώθηκαν κρούσματα πανικού και αμαχητί εγκαταλείψεως των θέσεων από αξιωματι­κούς και στρατιώτες. Η «κρυάδα» που περνούν αυτοί που, ως επί το πλείστον χωρίς καμμιά πολεμική πείρα, δέχονται τα πρώτα πλήγματα μιας σύγχρονης και ισχυράς στρατιωτικής μηχανής, δικαιολογεί μια κάμψη της ανθρώπινης αντοχής. Αλλά ο στρα­τιωτικός νόμος είναι αμείλικτος. Κι ο στρατηγός Κατσιμήτρος, όπου δεν ἐπέτυχε η επί τόπου προσπάθειά του να εμψυχώσει ό­σους εδειλίασαν, αναγκάστηκε να στήσει έκτακτα στρατοδικεία και να εκτελέσει μερικούς λιπόψυχους με συνοπτική διαδικασία!

Στις 31 Οκτωβρίου προκεχωρημένα τμήματα των Ιταλών πλησίασαν το Καλπάκι! Σε λίγο στο στρατηγικό αυτό σημείο ο εχθρός θα συγκέντρωνε την αιχμή του δόρατος του, τη θωρακισμένη μεραρχία των Κενταύρων… Η ώρα του Κατσιμήτρου για να αποδείξει ότι «οι Ιταλοί δεν θα περάσουν» είχε σημάνει. Πα­ρόλο ότι ανησυχούσε για το άκρο αριστερό του στην περιοχή Φιλιατών, ο διοικητής της VIII Μεραρχίας παρέμενε αμετακί­νητος στο σχέδιο του. Να δώσει τη μάχη στο Καλπάκι… Την 1 Νοεμβρίου κάπως περιορισμένα και στις 2 Νοεμβρίου με πρω­τοφανή σφοδρότητα οι Ιταλοί άρχισαν την επίθεση τους εναντίον του Καλπακίου. Η προσπάθειά τους εκδηλώθηκε κυρίως με άρματα μάχης και ισχυρότατη υποστήριξη πυροβολικού και αεροπορίας, ενώ το πεζικό ακολουθούσε με μικρότερες δυνά­μεις. Ο Κατσιμήτρος είχε μεθύσει. Έμοιαζε με τον πιλότο ε­νός καταδιωκτικού που ρίχνεται εναντίον του αντιπάλου, νε­κρώνοντας τον ασύρματό του για να μη παίρνει αντίθετες ε­ντολές την ώρα που εξορμά για το θήραμα που κυνηγάει… Κι έτσι γινόταν και στο Καλπάκι. Οι αεροπορικοί βομβαρδισμοί είχαν καταστρέψει τις τηλεγραφικές γραμμές και οι ασύρματοι δεν λειτουργούσαν… Την ώρα που απολάμβανε τις πρώτες του αμυντικές επιτυχίες εναντίον των «Κενταύρων», έφθαναν με κα­θυστέρηση οι εντολές του Γενικού Στρατηγείου. Στις 1 και 2 Νοεμβρίου έλαβε αργοπορημένα δύο εντολές του Στρατηγείου. Με την πρώτη εντέλλετο να μη διεκδικεί έδαφος αλλά να προσέ­χει στ’ ανατολικά του το Μέτσοβο και προς νότο την Αιτωλοακαρνανία, και στη δεύτερη (υπ’ αρ. 131681/31.10.40): «…να μην αγκιστρωθεί στο Καλπάκι… και να συμπτυχθεί στο Μέτσοβο…» Αλλά ήταν πια αργά. Η μάχη είχε αρχίσει. Και ο πεισματάρης Κατσιμήτρος θα παρήκουε άλλη μια φορά.

Αλέξανδρου Λ. Ζαούσης, Οι Δύο όχθες: 1939-1945, Εκδόσεις Παπαζήση (Φαίλτωρ)

Ἀποποίηση εὐθύνης

Οἱ συντάκτες τῶν ἄρθρων ἀποδέχονται ὅτι φέρουν τὴν ἀποκλειστικὴ εὐθύνη γιὰ τὴ νομιμότητα, ἀλλὰ καὶ γιὰ τὴν ὀρθότητά του περιεχομένου τῶν ἄρθρων τους, ἀπαλλάσσοντας τὸ filonoi.gr ἀπὸ ὁποιανδήποτε σχετικὴ εὐθύνη.

2 thoughts on “Καλπάκι, οἱ πρῶτες ὧρες!

  1. Δυστυχῶς εἰς τὸ ἄρθρον ἀπουσιάζουν τὰ ὀνόματα δύο ἀλλων συντελεστῶν τῆς ἐπικῆς αὐτῆς μάχης τῶν δυνάμεων προκαλύψεως. Πρόκειται περὶ τῶν συντγματαρχῶν Δαβάκη καὶ Φριζῆ. Ὁ μὲν πρῶτος, ἀρχηγὸς ἀποσπασμάτων Πίνδου ἐτραυματίσθη βαρέως κατὰ τὴν διάρκειαν τῶν μαχῶν αὐτῶν ὁ δὲ δεύτερος, διοικητὴς τῶν ἀποσπασμάτων τοῦ Ἀώου, ἔπεσε τὸν Δεκέμβριον μαχόμενος ἡρωϊκῶς εἰς τὴ πρώτην γραμμήν.

Leave a Reply