Οἱ Ἕλληνες φιλόσοφοι ἀντιλαμβάνοντο τὴν φύσιν ὡς καλλιτεχνικὸν δημιούργημα. Τὸ ἀρχαῖον Ἑλληνικὸν πνεῦμα, ἦτο κατὰ τὴν φύσιν, καὶ τὴν οὐσίαν αὐτοῦ, κυριολεκτικῶς καλλιτεχνικόν. Διὰ τὴν παραγωγὴν δὲ τοῦ καλλιτεχνήματος αὐτοῦ, ἐκτὸς τοῦ Δημιουργοῦ ἀναγκαῖως συντρέχουσι δύο τινὰ, πρῶτον ἡ Ἰδέα καθ᾿ ἧς γίνεται τὸ ἔργον, καὶ δεύτερον ἡ Ὑλη, ἥτις δέχεται καὶ ἐμφανίζει τὴν Ἰδέαν αἰσθητῶς. Οὕτω καὶ ὅλος ὁ αἰσθητὸς κόσμος εἶναι κατὰ τὸν Πλάτωνα καλλιτέχνημα, τὸ ὁποῖον ἔπλασεν ὁ θεῖος Δημιουργὸς (τὸ ὄν) κατὰ τὰς ἰδέας, κατὰ τὰ ἐν αὐτῷ θεία, αὐτοτελῆ καὶ αἰώνια νοήματα. Ἕκαστον ὄν ἐν τῇ φύσει εἶναι ἐμφάνισις καὶ πραγμάτωσις αἰσθητὴ μίας ἰδέας, ἑνὸς ὄντος νοητοῦ. Καὶ ἡ μὲν ἰδέα εἶναι τὸ πραγματικὸν (ὄντως) ὄν, αἰώνιον (ἀεὶ ὄν), ἀμετάβλητον, ἀκίνητον, τὸ αὐτὸ πρὸς ἑαυτὸ (κατὰ τὰ αύτὰ ὄν) καὶ διὰ τῆς νοήσεως μόνης ἀντιληπτὸν (νοητόν). Τὴν ἑτέραν ἀρχὴν τοῦ παντός, τὴν Ὑλην, ὁ Πλάτων ὑπολαμβάνει ἀΐδιον μέν, οὐχὶ ὅμως ἀκίνητον, ἀλλὰ ἄμορφον καθ᾿ ἑαυτὴν καὶ ἀσχημάτιστον, δεχομένην δὲ πᾶσαν μορφήν, ἀπλοῦν χῶρον. Ἡ ἰδέα ἤ τὸ σύνολον τῶν ἰδεῶν, ὁ δημιουργὸς Νοῦς εἶναι ὡς ὁ Πατήρ, ἡ δὲ Ὕλη ὡς ἡ Μήτηρ, Τέκνον δ᾿ αὐτῶν εἶναι ὁ ὁρατὸς οὕτος κόσμος. Τὰ φαινόμενα αὐτοῦ, τὰ αἰσθητὰ ὄντα, ρέοντα καὶ μεταβαλλόμενα ἀπαύστως καὶ ἀφανιζόμενα, δὲν ἔχουσιν ἀληθὴ ὕπαρξιν, δὲν εἶναι ὄντα, ἀλλὰ γινόμενα. Ἡ αἰσθητὴ ὑπαρξις δὲν εἶναι ὅντως ὄν, ἀλλὰ τὸ διάμεσον μεταξὺ ὄντος καὶ μὴ ὄντος, τὸ ὁποῖον πάντοτε γίνεται καὶ οὐδέποτε ἀληθῶς εἶναι, ἀλλὰ μεταβάλλεται, γίνεται ἄλλο, εἶναι ἕτερον. Ταῦτα δὲ εἶναι ἀντιληπτὰ μὸνον ὑπὸ τῆς αἰσθήσεως καὶ τῆς δόξης. Ἡ γνῶσις αὐτῶν καὶ τῆς ὅλης φύσεως εἶναι λοιπὸν ἀναγκαῖως ἀβεβαῖα, εἶναι γνῶσις κατ᾿ εἰκασίαν (εἰκότα λόγον) καὶ ἀναλογίαν, ἑνῶ ἡ ἐπιστήμη τῶν νοητῶν εἶναι βεβαῖα γνῶσις. Ὁ Πλάτων κατεχόμενος ὑπό τῆς καλλιτεχνικῆς ἐπόψεως τοῦ Ἑλληνικοῦ πνεύματος, τοῦ ὁποίου εἶναι τελεία ἐνσάρκωσις, παραλαμβάνει ὅρους καὶ φράσεις ἐκ τῆς τέχνης πρὸς σαφεστέραν δήλωσιν τῶν νοημάτων αὐτοῦ, ὅμως δὲν πρέπει νὰ δεχώμεθα παθητικῶς τὸ γράμμα, οὐδὲ τὰς ὑλικᾶς εἰκόνας νὰ ἐκλαμβάνωμεν ὡς αὐτὸν τὸν νοῦν τοῦ φιλοσόφου. Ὁ Δημιουργὸς πχ. δὲν εἶναι τεράστιόν τι πρόσωπον διαπλᾶττον δεδομένα ὑλικὰ κατὰ τι πρότυπον, κατὰ τὰς ἰδέας. Τοιαῦται ὑλικαὶ παραστάσεις εἶναι ἀνάξιαι τοῦ ὄντος, ὅλως νοητοῦ καὶ νοεροῦ. Τὸ ἄϋλον πνεῦμα, ἵνα δημιουργήσῃ, ἵνα ἀποκαλυφθῇ ὡς πνεῦμα, μὸνον ὑλικὸν ἔχει τὸν λόγον.

Ἡ δημιουργία εἶναι ἀναγκαῖα καὶ αἰώνιος, καθ᾿ ὅτι τὸ ὄν αἰωνίως καταλείπει τὴν ἐρημίαν καὶ ἀπειρίαν αὐτοῦ, δημιουργεῖ, προσλαμβάνει διορισμούς, πέρατα, καὶ ἐμφανίζεται ἐν τῇ φύσει, ἵνα πάλιν ἐπιστρέψῃ εἰς ἑαυτόν. Ἡ ἐπιστροφὴ αὐτή, τὸ Πνεῦμα, εἶναι βέβαια ὁ τέλειος τρόπος τῆς ὑπάρξεως τῆς Ἰδέας. Τὸ Ἑλληνικὸν ὅμως πνεῦμα ὡς ὕψιστον τρόπον ὑπάρξεως τοῦ θείου συνέλαβε μόνον τὴν ἐμφάνισιν, αὐτοῦ διὰ τῆς ὕλης τελειουμένην ἐν τῇ καλλιτεχνία. Τοιοῦτου λοιπὸν πνεύματος κατ᾿ ἐξοχὴν ἐρμηνευτὴς εἶναι ὁ Πλάτων, καὶ ἐκ τοῦτου ἐξηγεῖται διατὶ καὶ οὖτος, καὶ ὁ Ἀριστοτέλης δὲν ἠδυνήθησαν νὰ διαλλάξωσιν ἐντελῶς τὰς δύο ἀρχάς, τὸ πνεῦμα καὶ τὴν ὕλην.

Κατὰ τὰ εἰρημένα λοιπὸν ἔχομεν τὸ ὄν (θεός) καὶ τὸ γινόμενον. Τὸ ὄν εἶναι ἀκίνητον, ταυτὸν καὶ νοητόν. Τὸ γινόμενον εἶναι μεταβλητόν, ἄλλο καὶ αἰσθητόν. Ἀλλὰ ὅ,τι γίνεται, γίνεται ὑπὸ τινός· ἄρα ὁ κόσμος ἔχει αἰτίαν, διὸ ἐδημιουργήθη ὑπὸ τοῦ ὄντος. Καὶ ἐπειδὴ ὁ Δημιουργὸς εἶναι ἀγαθός, διὰ τοῦτο «καὶ τὸν κόσμον ἔπλασεν ἀγαθόν, ἄριστον, κατὰ παράδειγμα αἰώνιον καὶ ἀναλλοίωτον». Οὕτως ἡ δημιουργία εἶναι κυρίως διακόσμησις.Τὸ πρότυπον, καθ᾿ ὁ ἐπλάσθη καὶ διεκοσμήθη τὸ πᾶν, ἦτο τὸ τέλειον νοητὸν ζῶον, περιλαμβᾶνον πάντα τὰ νοητὰ ζῶα. Διό, ὅπως ὁ δημιουργὸς εἶναι εἷς καὶ τὸ παράδειγμα ἕν, οὕτως εἷς εἶναι καὶ ὁ κόσμος πάντα περιλαμβάνων, ἕν μόνον ζῶον αἰσθητὸν λογικόν, περιλαμβᾶνον πᾶντα τὰ αἰσθητὰ ζῶα.

Ὁ Κόσμος λαβῶν ὕπαρξιν εἶναι κατ᾿ ἀνάγκην ὁρατὸς καὶ αἰσθητός, διὸ συνέστη ἐκ πυρὸς καὶ ἐκ γῆς. Ἀλλὰ δύο τινὰ δέν δύνανται νὰ ἑνῶνται εἰμῆ διὰ τρίτου, διὰ τινὸς μέσου ὅρου, καὶ ἵνα ἀποτελέσωσιν ἕν στερεόν, πρέπει νὰ ἑνῶνται διὰ δύο μέσων ὅρων. Μεταξὺ λοιπὸν τοῦ πυρὸς καὶ τῆς γῆς ἐτέθησαν ὁ ἀὴρ καὶ τὸ ὕδωρ. Καὶ ὁ κόσμος συνέστη ἐκ τῶν τεσσάρων τούτων στοιχείων, διατεταγμένων κατὰ γεωμετρικὴν ἀναλογίαν· περιέλαβε δὲ αὐτὰ ὁλόκληρα, ὥστε οὐδὲν νὰ ὑπάρχῃ ἐκτὸς αὐτοῦ. Ὁ κόσμος ἄρα ἔγινε τέλειος καὶ δὲν ὑπόκειται εἰς νόσους, εἰς γῆρας καὶ εἰς θάνατον, διὸτι καὶ οὐδὲν ὑπάρχει ἐκτὸς αὐτοῦ, «ὅπερ θὰ ἡδύνατο νὰ ἐπιδράσῃ ὀλεθρίως ἐπ’ αὐτοῦ». Ἔλαβεν δὲ σφαιρικὸν σχῆμα, ὅπερ εἶναι τὸ τελειότατον καὶ τὸ κάλλιστον τῶν σχημάτων, καὶ οὕτω κινεῖται ὁμοιομόρφως, στρεφόμενος κυκλικῶς περὶ ἑαυτόν, εἰς τὸν αὐτὸν τόπον πάντοτε χωρὶς νὰ μεταβάλῃ θέσιν.

Πρώτη ὅμως ἐδημιουργήθη ἡ ψυχὴ τοῦ κόσμου, ἥτις διεπέρασε τὸ σῶμα αὐτοῦ πανταχοῦ. Ὁ δημιουργὸς ἀναμῖξας πρῶτον τὴν ἀμετάβλητον καὶ τὴν μεταβλητὴν οὐσίαν (τὴν φύσιν τοῦ αὐτοῦ καὶ τοῦ ἑτέρου) ἔπλασεν τρίτην οὐσίαν. Ἔπειτα τὴν διάμεσον ταύτην οὐσίαν ἀνέμιξε μὲ τὰς δύο πρώτας, καὶ τὸ ὅλον μῖγμα διήρεσεν εἰς μέρη, τὰ ὁποία συνέδεσε κατὰ ἀριθμητικὰς ἀναλογίας· ἔπειτα διέταξε τὸ ὅλον εἰς δύο συγκεντρικάς σφαῖρας, τῶν ὁποίων ἡ ἐξωτερικὴ εἶναι ὁ Οὐρανὸς τῶν ἀπλανῶν ἀστέρων, εἰς τὸν ὁποῖον ἔδωκεν τὴν κίνησιν τοῦ αὐτοῦ (ἀμεταβλήτου), τὴν ἀπό δεξιῶν πρὸς ἀριστερά. Εἰς δὲ τὴν ἐσωτερικὴν σφαίραν, ἥτις ἀναλογεῖ πρὸς τοὺς οὐρανοὺς τῶν πλανητῶν, ἔδωκε τὴν κίνησιν τοῦ ἑτέρου (μεταβλητοῦ), ἀπό τῶν ἀριστερῶν πρὸς τὰ δεξιά, καὶ ὑπέταξεν αὐτὴν εἰς τὸ κράτος τῆς ἐξωτερικῆς σφαῖρας. Ἡ ψυχὴ τοῦ κόσμου οὕτω μορφωθεῖσα καὶ διπλὴν ἔχουσα κίνησιν εἶναι ἰκανὴ νὰ ἀντιλαμβάνηται τὰ μεταβλητὰ καὶ ἀμετάβλητα, καί νά ἔχῃ δόξας ἀληθεῖς καί τελείαν ἐπιστήμην.

Ὁ κόσμος δημιουργηθεῖς ὑπὸ τοῦ ὄντος δὲν δύναται νὰ καταστραφῇ εἰμῆ ὑπ᾿αὐτοῦ τοῦ ὄντος. Ἀλλὰ ἐπειδὴ ἐπλάσθη ἀγαθός, καὶ ἐπειδὴ ὁ δημιουργὸς αὐτοῦ εἶναι ἀγαθός, δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ θέλῃ οὕτος νὰ τὸν καταστρέψῃ. Εἶναι ἄρα αΐδιος ὁ κόσμος, ὅπως καὶ τὸ ἀρχέτυπον αὐτοῦ. Καὶ διὰ τοῦτο, ἵνα δηλ. ὁ κόσμος οὕτος μετάσχῃ τῆς αϊδιότητος, τὸ ὄν ἐδημιούργησεν τὸν χρόνον, ὅστις εἶναι κινητὴ εἰκὼν τῆς ἀκινήτου αἰωνιότητος, διότι, ἄν καὶ οὐδέποτε εἶναι, οὔχ ἧττον (γίνεται) πάντοτε, «ἡ ἔξοδος τοῦ ὄντος πρὸς τὸ Εἶναι, ἄρα τό ὄν Ἐστί »· ὑπηρέτας δὲ τοῦ χρόνου ἔθεσεν εἰς τὸν οὐρανόν τὸν Ἥλιον, τὴν Σελήνην καὶ τοὺς πέντε ἄλλους πλανήτας, οἵτινες ὁρίζουσι καὶ φυλάττουσι τοὺς ἀριθμούς, δι᾿ ὥν μετρεῖται ὁ χρόνος. Τὸ ὄν ἔπειτα ἐποίησεν κατὰ τὰ τέσσαρα στοιχεία τοῦ κόσμου τέσσαρα εἶδη ζώων, τοὺς οὐρανίους θεοὺς, ἥτοι τοὺς ἀστέρας, τὰ πτηνά, τὰ ἕνυδρα καὶ τὰ χερσαία. Πρώτους ἔπλασεν τοὺς ἀστέρας πρὸ πάντων ἐκ πυρός, διὰ νὰ εἶναι λαμπροὶ καὶ ὡραῖοι. Τὰ θεία ταῦτα ζῶα, στρογγυλὰ ὄντα, ἔχουσι διπλὴν κίνησιν, περιστρεφόμενα καὶ προχωροῦντα, καὶ διακρίνονται τῶν ἄλλων ἀστέρων διὰ τὴν κανονικότηταν τῶν πορειῶν αὐτῶν.

Τὰ θνητὰ ὅμως εἴδη ζώων δὲν ἦτο δυνατὸν νὰ πλάσῃ αὐτὸς ὁ Δημιουργός, διότι οὕτω θὰ ἐγίνοντο καὶ αὐτὰ θεοί, διὸ ἀνέθηκε τὴν δημιουργίαν τοῦ θνητοῦ αὐτῶν μέρους εἰς τοὺς δημιουργηθέντας θεούς, αὐτὸ δὲ τὸ αἰώνιο ὄν, ἔπλασεν τὸ ἀθάνατον καὶ θεῖον μέρος αὐτῶν. Ἐδημιούργησεν λοιπὸν τὰς λογικὰς ψυχὰς καὶ διέσπειρεν αὐτὰς εἰς τοὺς διαφόρους ἀστέρας, ἵνα ἐκεῖθεν γνωρίσωσι τὴν φύσιν τῶν πραγμάτων, τὴν ὁποίαν ἔπειτα θὰ ἀναμιμνήσκωνται, ὅταν θὰ κατέλθωσιν εἰς τὰ γήινα σώματα. Καὶ ὅσαι μὲν ζήσωσι μὲ δικαιοσύνην, αὕται θὰ ἐπανέλθωσιν εἰς τὸν ἴδιον ἀστέρα αὐτῶν, αἱ δὲ ἄλλαι θὰ μεταβῶσιν εἰς σώματα ζώων. Τὸ σῶμα τουναντίον ἐπλάσθη ὑπὸ τῶν ἄλλων θεῶν καὶ ἀπετελέσθη ἐκ πυρός, ἀέρος, ὕδατος καὶ γῆς. Ἡ εἰσαγωγὴ ὅμως καὶ ἡ ἔξοδος τῆς τροφῆς γεννᾶ μεταβολὰς καὶ οὕτως ἐμποδίζει τὰς λογικὰς κινήσεις τῆς ψυχῆς. Ἐκ τοῦτου πηγάζει ἡ ἀνάγκη τῆς ἀγωγῆς. Οἱ θεοὶ ἑποίησαν τὴν κεφαλὴν στρογγύλην, διὰ νὰ εἶναι κατοικία τοῦ νοῦ, καὶ ἔθεσαν αὐτὴν εἰς τὴν κορυφὴν τοῦ σώματος, τὸ ὁποῖον εἶναι τὸ ὄχημα τῆς κεφαλῆς. Εἰς τὸ ἔμπροσθεν μέρος αὐτῆς, εἰς τὸ πρόσωπον, προσήρμοσαν τὰ ὄργανα τῶν αἰσθήσεων καὶ ἰδίως τὰ ὅμματα, τὰ ὁποῖα φέρουσι τὸ φῶς (φωσφόρα). Ἡ ὁρασις εἶναι ἡ σπουδαιοτέρα τῶν αἰσθήσεων, διότι δι᾿ αὐτῆς δυνάμεθα νὰ γνωρίζωμεν τὴν τάξιν τοῦ παντὸς καὶ τὴν βάσιν αὐτῆς, τὸν ἀριθμόν, οὕτω δὲ νὰ ρυθμίζωμεν τὰς κινήσεις τῆς διανοῖας ἡμῶν, καὶ νὰ ὑψώμεθα εἰς τὴν φιλοσοφικὴν θεωρίαν καὶ εἰς τὴν ἠθικὴν τελείωσιν ἡμῶν αὐτῶν. Καὶ ἡ ἀκοὴ δέ, διὰ τῆς ὁποίας αἰσθανόμεθα τὴν ἀρμονίαν, συντελεῖ εἰς τὸν αὐτὸν σκοπόν.

Ταῦτα εἶναι τὰ διὰ τοῦ νοῦ δημιουργηθέντα. Ἀλλ᾿ εἰς τὴν γένεσιν τοῦ κόσμου πλὴν τοῦ νοῦ συνεργεῖ καὶ ἡ ἀνάγκη, ἦτοι τὸ στοιχεῖον, εἰς τὸ ὁποῖον πραγματοποιεῖται ἡ δημιουργία, τὸ ὁποῖον δέχεται αὐτήν, ὡς ἡ ὕλη δέχεται τὴν ἰδέαν τοῦ τεχνίτου. Τοῦτο εἶναι ὁ χῶρος (ἡ χῶρα), ὅστις, δὲν εἶναι οὔτε πῦρ, οὔτε ἀήρ, οὔτε ὕδωρ, οὔτε γῆ, διότι ταῦτα δὲν εἶναι οὔτε πρῶτα οὔτε δεύτερα στοιχεία τοῦ παντός, ἀλλὰ ἀπλῶς καταστάσεις τῆς ὕλης, εἶναι τέσσαρα φαινόμενα εἴδη, εἰς τὰ ὁποῖα ἀντιστοιχοῦσι τὰ τέσσαρα νοητὰ εἴδη ἤ ἰδέαι, πῦρ, ἀήρ, ὕδωρ, γῆ, τὰ ὁποῖα εἶναι αἰώνια. Τὰ αἰσθητὰ εἴδη μεταβάλλονται διηνεκῶς εἰς ἄλληλα· αἱ μεταμορφώσεις δὲ γίνονται ἀναγκαίως ἐν τινί, τὸ ὁποῖον μένει τὸ αὐτό, δύναται νὰ γίνηται πάντα τὰ σώματα, δὲν ἔχει καμμίαν ποιότητα καὶ δύναται νὰ δέχηται πᾶσας, εἶναι ἀόρατον, ἄμορφον, πανδεχές, καὶ δὲν δύναται νὰ γίνηται ἀντιληπτὸν διὰ τῆς νοήσεως ὡς ἡ ἰδέα, οὔτε διὰ τῆς αἰσθήσεως, ὡς τὰ αἰσθητά, ἀλλὰ διὰ λογισμοῦ νόθου, ἥτοι διὰ συλλογισμοῦ ἐξ ἀναλογίας. Ἐκ τῆς δεξαμενῆς ἤ χῶρας ταῦτης, ἥτις ὕστερον ἐκλήθη ὕλη, ἐξῆλθον πάντα τὰ μερικὰ πράγματα, ὡς ἐκτίθεται ἐν τοῖς ἑξῆς. Ἀλλὰ τὰ νοητὰ εἴδη ὑπάρχουσι πραγματικῶς, ἤ εἶναι κενοὶ λόγοι; Ὁ Πλάτων ἀποκρίνεται ὅτι ὅντως ὑπάρχουσι, διότι εἶναι τὸ ἀντικείμενον τῆς νοήσεως, ὅπως τὰ αἰσθητὰ εἶναι τὸ ἀντικείμενον τῆς δόξης. Καὶ ἐπειδὴ ή ἐπιστήμη καὶ ἡ δόξα διαφέρουσιν, ἄρα διαφέρουσι καὶ τὰ ἀντικείμενα αυτῶν.

Πρὸ τοῦ κόσμου λοιπὸν ὑπῆρχον τὰ τρία ταῦτα, τὸ ὄν, ἡ γένεσις καὶ ὁ χῶρος. Ἀλλ᾿ ἐν τῷ χώρῳ ἦσαν πανταχοῦ τὰ τέσσαρα στοιχεία (λογικῶς, εἰ μὴ χρονικῶς) ἄνευ μορφῆς καὶ ἀριθμητικῶν σχέσεων, καὶ ἔπειτα ἔλαβον σχῆμα καὶ διάταξιν. Ἀλλὰ καὶ τὰ τέσσαρα ἐκείνα εἴδη εἶναι σύνθετα ἐξ ἄλλων στοιχείων, τὰ ὁποῖα εἶναι τρίγωνα ἀπείρως σμικρά. Τὰ τρίγωνα εἶναι σκαληνὰ ἤ ἰσοσκελή. Τὰ σκαληνὰ συνδυαζόμενα γεννῶσι τρία στερεά, τὴν πυραμίδαν (πῦρ), τὸ ὁκτάεδρον (ἀὴρ) καὶ τὸ εἰκοσάεδρον (ὕδωρ). Τὰ ἰσοσκελὴ γεννῶσι μόνον τὸν κῦβον (γῆν). Οὕτω τὰ στερεὰ ταῦτα συνδυαζόμενα, γεννῶσι τὰ τέσσαρα στοιχειώδη σώματα, ἐκ τῶν ὁποίων ἔπειτα ἀποτελοῦνται τὰ μερικὰ σώματα.