Ἀπαγορεύεται ἡ ἀναδημοσίευσις τῶν κειμένων τοῦ κυρίου Μιχαὴλ Ἀλεξανδρῆ δίχως ἀναφορὰ τῆς πηγῆς, τοῦ ὀνόματός του καὶ τοῦ ἐπαγγέλματός του ὡς ἔχει!!!
Παρακαλῶ πολὺ σεβαστεῖτε το…
Εὐχαριστῶ.

Φιλονόη

ΕΙΣΑΓΩΓΗ:

  Οἱ θετοὶ νόμοι δὲν μποροῦν νὰ καθορίζουν ποῖα διανοήματα δέχεται ὡς ὀρθὰ ἡ νόησή μας καὶ ποῖα ἀποκρούει ὡς παράλογα. Αὐτὸ δὲν μπορεῖ νὰ τὸ κάνει οὔτε κάθε νόηση χωριστά. Ὑπάρχουν ὁρισμένοι βασικοὶ νόμοι, οἱ ὁποῖοι ἔχουν ἰσχὺ γιὰ κάθε νόηση μὲ καθολικὸ καὶ ἀπόλυτο χαρακτήρα. Αὐτοὶ λέγονται θεμελιώδεις νόμοι τῆς νοήσεως ἢ λογικὲς ἀρχές. Αὐτὲς τὶς λογικὲς ἀρχὲς διετύπωσαν ὁ Παρμενίδης, ὁ Πλάτων καὶ ἄλλοι φιλόσοφοι, τὶς ὁποῖες ὁ Ἀριστοτέλης ὀνόμασε «πρῶτες ἀρχές» ἤ «ἀξιώματα». Αὐτὰ τὰ θεμελιώδη ἀξιώματα τῆς νόησης εἶναι τέσσερα:

1. ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ (principium indentitatis).

Σύμφωνα μ’αὐτὴ τὴν ἀρχὴ κάθε τί πρέπει νὰ νοεῖται τὸ ἴδιο μὲ τὸν ἑαυτό του ἢ ἴσο μὲ τὸ σύνολο τῶν γνωρισμάτων του ἢ τῶν μερῶν του. Ὀρθῶς ἐννοεῖται τὸ τρίγωνο ὡς τρίγωνο ἢ ὡς τὸ σχῆμα ποὺ ἔχει τρεῖς πλευρὲς καὶ τρεῖς γωνίες. Ὀρθῶς ἐννοεῖται ὡς ἄνθρωπος ἢ ὡς ἕνα ὂν ποὺ λόγο, ἤτοι τὸ βασικὸ γνώρισμα τοῦ ἀνθρώπου.

  Ἡ ἀρχὴ αὐτὴ συμβολίζεται μὲ τὸν τύπο: Α εἶναι Α ἢ Α= Α ἢ Α= α+β+γ. Τὰ α+β+γ ἀντιστοιχοῦν στὸ σύνολο τῶν γνωρισμάτων τοῦ Α ἢ στὸ σύνολο τῶν μερῶν του. Περὶ τῆς ἀρχῆς αὐτῆς ἀποφαίνεται ὁ Ἀριστοτέλης (Ἀναλυτικὰ Πρότερα, 47a 8) «δεῖ πᾶν τὸ ἀληθὲς αὐτὸ ἑαυτῶ ὁμολογούμενον εἶναι πάντῃ».

  Στὴν ἀρχὴ αὐτὴ βασίζεται ἡ ἰσότητα 1+1=2, διότι τὰ μέλη της ταυτίζονται ὡς ἔχονται ἴσο ἀριθμὸ μονάδων. Ἀπὸ τὴν ἴδια ἀρχὴ ἀπορρέει τὸ προφανὲς ἀξίωμα «ποσὰ ἴσα πρὸς τρίτο εἶναι καὶ μεταξύ τους ἴσα», ἤτοι ἀπὸ Α=Β καὶ Α=Γ συνεπάγεται Β=Γ. Ἀπὸ τὴν ἴδια ἀρχὴ ἀπορρέουν οἱ κανόνες:

• κάθε σύνολο ἰσοῦται μὲ τὰ μέρη του: 4= 1+1+1+1.
• ὅ,τι ἰσχύει γιὰ τὸ ὅλο ἰσχύει καὶ τὰ μέρη: τὸ ζῶο ἔχει ἑκουσία κίνηση, ἄρα ὁ ἄνθρωπος ἔχει ἑκουσία κίνηση.
• ὅ,τι ἰσχύει γιὰ ὅλα τὰ μέρη ποὺ ἀποτελοῦν ἕνα σύνολο ἰσχύει καὶ γιὰ τὸ σύνολο: ὅλα τὰ μαστοφόρα εἶναι θηλαστικά> ὅλα τὰ θηλαστικὰ εἶναι μαστοφόρα.
• κάθε διανόημα ταυτίζεται μὲ τὴ γλωσσική του διατύπωση: ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἔλλογο ὄν.

2. ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΑΝΤΙΦΑΣΕΩΣ (principium contradictionis)

Ὁ δεύτερος νόμος τῆς νοήσεως ὁρίζει ὅτι ἡ νόηση δὲν ἀντιφάσκει, , δηλ., δὲν μπορεῖ ταυτόχρονα νὰ βεβαιώνει καὶ νὰ ἀρνεῖται τὸ ἴδιοπρᾶγμα. Τὸ φυτὸ δὲν μπορεῖ νὰ νοηθεῖ ταυτόχρονα καὶ ὡς ὄχι φυτό, δηλ., ὡς κάτι ποὺ φυτρώνει καὶ δὲν φυτρώνει. Εἶναι παράλογο τὸ διανόημα: ὁ Ἄρης κινεῖται καὶ δὲν κινεῖται, ὅπως εἶναι παράλογο ὅτι ἕνας φυσικὸς νόμος ἰσχύει καὶ δὲν ἰσχύει.
   Ὁ Ἀριστοτέλης χαρακτηρίζει τὴν ἀρχὴ αὐτή «ὡς βεβαιοτάτην ἁπασῶν» , ἐπειδὴ κάθε παράβασή της γίνεται ἀμέσως νοητή. Περὶ τῆς ἀρχῆς αὐτῆς ἀπεφάνθησαν προηγουμένως ὁ Παρμενίδης «ἔστιν ἢ οὐκ ἔστιν» καὶ ὁ Πλάτων (Εὐθύδημος, 293d) «ἀδύνατόν ἐστι τὸ αὐτὸ εἶναί τε καὶ μὴ εἶναι».

3. ΑΡΧΗ ΤΟΥ ΑΠΟΚΛΕΙΟΜΕΝΟΥ ΤΡΙΤΟΥ Ή ΜΕΣΟΥ (principium exclusi tertii)

Σύμφωνα μὲ τὸν τρίτο νόμο τῆς νοήσεως κάθε τι ἢ εἶναι κάτι ἢ δὲν εἶναι κάτι, δηλ., μεταξὺ τοῦ εἶναι καὶ τοῦ δὲν εἶναι δὲν χωρεῖ κάτι ἄλλο. Ἡ μηλιὰ ἢ εἶναι φυτὸ ἢ δὲν εἶναι, ἀποκλείεται νὰ εἶναι κάτι ἄλλο ἢ κάτι ἐνδιάμεσο, ὅπως καὶ τὸ λιοντάρι ἢ εἶναι ζῶο ἢ δὲν εἶναι, διότι κάτι τρίτο ἢ κάτι ἐνδιάμεσο εἶναι ἀδιανόητο. Ὁ Ἀριστοτέλης (Μετὰ τὰ Φυσικά, 1012b) ἀπεφάνθη «πᾶν ἢ φάναι ἢ ἀποφάναι ἀναγκαῖον».

Στὸν θεμελιώδη αὐτὸν νόμο στηρίζεται ἡ ἀποδεικτικὴ μέθοδος «διὰ τῆς εἰς ἄτοπον ἀπαγωγῆς».  Βέβαια ὀρθότερος ὅρος θὰ ἦταν «παραγωγή» καί  «παραγωγικὴ μέθοδος». Στὴ μέθοδο αὐτὴ δεχόμαστε ὡς ἀληθὲς τὸ ἀντιφατικῶς ἀντίθετο τῆς θέσεως, ἀποδείχνουμε ὅτι τοῦτο εἶναι ἄτοπο, διότι ἄγει σὲ ψευδεῖς ἀκολουθίες., καὶ ἀπὸ τὸ ψεῦδος τῶν ἀκολουθιῶν συμπεραίνουμε γιὰ τὸ ψεῦδος τῆς ὑπόθεσης καὶ συνεπῶς γιὰ τὴν ἀλήθεια τῆς θέσης μας. Ὅσοι γνωρίζουν μαθηματικὰ παρακαλοῦνται νὰ ἀποδείξουν μὲ τὴν μέθοδο αὐτή (ἀπὸ τὴν Εὐκλείδειο Γεωμετρία) ὅτι «ἐξ ἑνὸς σημείου κειμένου ἐκτὸς εὐθείας μία μόνον κάθετος ἄγεται πρὸς αὐτήν».

Ὑπάρχουν περιπτώσεις, στὶς ὁποῖες φαινομενικὰ δὲν τηρεῖται ἡ ἀρχὴ αὐτή:

1). Τὸ μαχαίρι εἶναι καὶ καλὸ καὶ κακό: δὲν πρόκειται περὶ τῆς οὐσίας τῆς ἐννοίας μαχαίρι (εἶναι αἰχμηρὸ ὄργανο), ἀλλὰ περὶ ἰδιοτήτων ἀποδιδομένων στὴν ἔννοια μαχαίρι.

2). Τὸ χρῶμα εἶναι ἢ μαῦρο ἢ ἄσπρο ἢ κόκκινο ἤ .. ἤ .., ἤ .., ἤ: δὲν πρόκειται περὶ τῆς οὐσίας τῆς ἐννοίας χρῶμα (κατὰ βάση τὸ χρῶμα εἶναι ἕνα) ἀλλὰ περὶ πολλῶν ἰδιοτήτων ποὺ ἔχει αὐτὴ ἡ ἔννοια.

4. ΑΡΧΗ ΤΟΥ ΕΠΑΡΚΟΥΣ Ή ΑΠΟΧΡΩΝΤΟΣ ΛΟΓΟΥ (principum rationis sufficientis)

Ὁ ἐπαρκὴς ἢ ἀποχρῶν λόγος εἶναι ὁ τέταρτος καὶ τελευταῖος νόμος τῆς νόησης. Σύμφωνα μ’ αὐτὸν κάθε πρᾶγμα καὶ φαινόμενο ἔχει τὴν αἰτία του, ὅπως ἀπαιτεῖ ἡ νόηση γιὰ κάθε πρᾶγμα νὰ βρίσκει τὴν αἰτία καὶ γιὰ κάθε διανόημα τὸν λόγο ποὺ τὸ στηρίζει.

     Στὴν πραγματικότητα κάθε πρᾶγμα καὶ κάθε φαινόμενο συνδέεται μὲ σχέση αἰτίου καὶ αἰτιατοῦ, ὅπως τὸ διανόημα συνδέεται μὲ σχέση λόγου καὶ ἀκολουθίας. Τὸ τεῖχος (πρᾶγμα) εἶναι ἀποτέλεσμα μιᾶς αἰτίας καὶ ἡ βροχή (φαινόμενο) εἶναι αἰτιατὸ μιᾶς ἄλλης αἰτίας.

        Πολλὲς φορὲς ὅμως στὴ διανόηση δὲν συμπίπτουν οἱ σχέσεις αἰτίου-αἰτιατοῦ, λόγου-ἀκολουθίας, διότι συμβαίνει νὰ χρησιμοποιεῖται ὡς λόγος ἐκεῖνο, τὸ ὁποῖο στὴν πραγματικότητα εἶναι ἀκολουθία: «ἔχει τρικυμία, ἄρα φυσᾶ». Στὸ παράδειγμα αὐτὸ λαμβάνεται ἡ ἀκολουθία (τρικυμία) ὡς λόγος καὶ ὁ λόγος (φυσᾶ) ὡς ἀκολουθία. Στὴν πραγματικότητα «φυσᾶ, ἄρα ἔχει τρικυμία». Ὡστόσο, ἂν κάποιος γνωρίζει τοὺς λόγους τῆς τρικυμίας, θὰ ἀπορρίψει τό «ἄρα φυσᾶ» στὴν πρόταση «ἔχει τρικυμία», διότι ὁ ἀέρας δὲν εἶναι μοναδικὸς λόγος πρόκλησης τρικυμίας.

    Ἡ νόηση στηρίζεται στὸν λόγο, μὲ τὸν ὁποῖο ἐξηγεῖ τὴν ἀκολουθία. Συμβαίνει ὅμως ἕνα ἀποτέλεσμα νὰ μὴν προέρχεται ἀπὸ ἕνα καὶ μοναδικὸ λόγο, ὅπως μὲ τὸ παράδειγμα δείξαμε. Γι’ αὐτό, ὅταν κάποιος καλεῖται νὰ ἑρμηνεύσει ἢ νὰ αἰτιολογήσει ἕνα ἀποτέλεσμα, θὰ πρέπει νὰ βρεῖ ἂν ὁ λόγος εἶναι ἕνας ἢ περισσότεροι, καὶ ἂν εἶναι περισσότεροι τοῦ ἑνός, ὀφείλει νὰ τοὺς περιγράψει. Γιὰ παράδειγμα ἡ τρικυμία δὲν προκαλεῖται μόνο ἀπὸ ἀέρα, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ σεισμό, ἀπὸ ἔκρηξη ἡφαιστείου, ἀπὸ πλοῦ ἑνὸς μεγάλου πλοίου, ἀπὸ  καταποντισμὸ βαρέων ἀντικειμένων.

Σημείωση: Ὁ νόμος δὲν ἔχει ἐξαιρέσεις, μπορεῖ ὅμως νὰ παραβιάζεται. Ἀντίθετα ὁ κανόνας καὶ ἐξαιρέσεις ἔχει καὶ παραβαίνεται: ἤ .. ἤ .., ἤ .., ἤ: δὲν πρόκειται περὶ τῆς οὐσίας τῆς ἐννοίας χρῶμα (κατὰ βάση τὸ χρῶμα εἶναι ἕνα) ἀλλὰ περὶ πολλῶν ἰδιοτήτων ποὺ ἔχει αὐτὴ ἡ ἔννοια..

Μιχαὴλ Χρ. Ἀλεξανδρῆς
φιλόλογος

φωτογραφία