Βιβλιοπαρουσιάζοντας τὸ «Ἡ «προβοκάτσια» τῆς Κοφίνου»

Ὀ Μάνος Χατζηδάκης ἔχει ἀφιερώση τὴν ζωή του (κυριολεκτικῶς) στὸ νὰ διερευνήσῃ, νὰ ἐμβαθύνῃ καὶ νὰ κατανοήσῃ τὶς προσωπικότητες, τὸ ἔργον (θετικὸ ἢ ἀρνητικὸ) καὶ τὸ κεντρικὸ πνεῦμα τῶν πρωτεργατῶν τῆς δικτατορίας τῶν Ἀπριλιανῶν. Τὸ κάνει, ὅ,τι κάνει, μὲ σεβασμό, ἐντιμότητα καὶ συνέπεια. Τὸ ἀποτέλεσμα δὲ τῶν ἐρευνῶν του ἀποτυπώνεται στὰ βιβλία του, ἐντὸς τῶν ὁποίων ἕνας ἀνεπηρέαστος ἀναγνώστης, θὰ διακρίνη ἀμέτρητες πληροφορίες, ποὺ θὰ τοῦ «ξεκλειδώσουν» πολλὲς πτυχὲς τῆς ἱστορίας ποὺ ἔχουν ἀποσιωπηθῆ, καθὼς ἐπίσης καὶ τὰ αἴτια πολλῶν καταστάσεων τοῦ συγχρόνου βίου μας.

Κυττῶντας μὲ προσοχὴ τὸ ἐξώφυλλο τοῦ βιβλίου (ὅπως συνηθίζω νὰ κάνω πάντα μὲ τὰ βιβλία), διακρίνουμε πέντε πρόσωπα-«κλειδιά». Πρόκειται (ἀπὸ ἀριστερὰ πρὸς τὰ δεξιὰ) γιὰ τοὺς ἐξῆς:

  • βασιλεὺς Κωνσταντῖνος,
  • Κωνσταντῖνος Καραμανλῆς,
  • ἀρχιεπίσκοπος Κύπρου Μακάριος,
  • Γεώργιος Γρίβας-Διγενῆς καὶ
  • Γεώργιος Παπαδόπουλος.

Καὶ λέω πρόσωπα-«κλειδιὰ» διότι πράγματι ὁ κάθε ἕνας ἐξ αὐτῶν ἔπαιξε τὸν δικό του ῥόλο, προσβλέποντας στὰ προσωπικά του ὀφέλη. Μέσα ἀπὸ τὸ βιβλίο τοῦ Μάνου ξεπηδᾶ, ἀναλυτικότατα καὶ τεκμηριωμένα, ὅλο τὸ ἱστορικὸ ὑπόβαθρον ποὺ ᾡδήγησε στὴν «προβοκάτσια» τῆς Κοφίνου καὶ τὴν ἐπακολουθουμένη ἀπόσυρσιν τῆς περιβοήτου Μεραρχίας (ποὺ ὄμως ἦταν σχεδὸν Ταξιαρχία).

Ὡς γνωστόν, στοὺς περισσοτέρους ποὺ ἔχουν, στοιχειωδῶς μελετήση τὸ Κυπριακό, ὁ Κωνσταντῖνος οὐδόλως συμπαθοῦσε τὴν δικτατορία τῶν Συνταγματαρχῶν, ἐνᾦ ἤδη προετοίμαζε δικό του πραξικόπημα, ὅταν τὴν 21η Ἀπριλίου τοῦ 1967 κατέλαβαν αἰφνιδίως τὴν ἐξουσία οἱ Ἀπριλιανοί. Παρ΄ ὄλα αὐτὰ οὐδέποτε ἐπτοήθη καὶ προσεπάθησε τὸ (δεύτερο) πραξικόπημά του, τὸ ὁποῖον ἀπέτυχε καὶ ὑπεχρεώθη σὲ φυγὴ ἀπὸ τὴν χώρα. Σήμερα ὅμως δὲν θὰ καταπιασθοῦμε ἐν τῷ συνόλῳ μὲ τὶς λεπτομέρειες καὶ τὰ αἴτια ποὺ ὁδήγησαν τὸν Κωνσταντῖνο νὰ δράσῃ ἀκόμη κι ἀντεθνικῶς, ἀλλὰ θὰ περιορισθοῦμε στὸν ῥόλο του, κατὰ τὴν διάρκεια τῶν γεγονότων ποὺ ἐξετάζουμε. Κι ὁ ῥόλος του, ἀκριβῶς ἐπεὶ δὴ στὶς συγκεκριμένες ἱστορικὲς καμπές, ἦταν καθοριστικός, ὀφείλουμε νὰ τὸν ἀναφέρουμε μὲ ὅλα τὰ στοιχεία ποὺ ὁ Μᾶνος παραθέτει στὸ βιβλίο του.

Ὁ λιγότερο ἐμπλεκόμενος, θὰ μπορούσαμε νὰ ποῦμε (πολὺ προσεκτικῶς), εἰδικῶς στὰ παρασκηνιακὰ γεγονότα, ἦταν ὁ Καραμανλῆς. Προσέβλεπε κι αὐτὸς σὲ μίαν δικτατορία, ὑπὸ τὸν δικό του ὅμως ἔλεγχο, κάτι ποὺ ἀπετυπώθη καὶ σὲ δηλώσεις του καὶ σὲ συνεντεύξεις του. Ὁ δὲ ῥόλος του στὴν προετοιμασία τοῦ βασιλικοῦ πραξικοπήματος, κατὰ τῶν Ἀπριλιανῶν, οὐδόλως δευτερεύων ἦταν τελικῶς, ἐὰν ἀναλογισθοῦμε πὼς ὡς αὐτό-«ἐξόριστος» μποροῦσε ἀπὸ τὸ ἐξωτερικὸ νὰ διασύρῃ τὴν χώρα μας μὲ τὸν χείριστο τρόπο, κάτι ποὺ ἔκανε, τὴν ὥρα ποὺ ἡ δικτατορικὴ μορφὴ διοικήσεως τῆς χώρας δὲν τὸν ἐνοχλοῦσε, ἀρκεῖ νὰ τὴν ἤλεγχε ὁ ἴδιος. Ἄλλως τε αὐτὸς ὁ Καραμανλῆς, ὡς κεντρικὸς πολιτειακὸς παράγων γιὰ χρόνια, ἐκτὸς τοῦ γεγονότος τῆς ἀναγνωρίσεώς του ἐντὸς κι ἐκτὸς Ἑλλάδος, διέθετε ἤδη ἰσχυρὲς φιλίες στὸ ἐξωτερικό, στὶς ὁποῖες ἐβασίσθη γιὰ νὰ ἐπιστρέψῃ ὡς …«ἐθνάρχης»!!! Τὸ βέβαιον εἶναι πὼς ὁ ῥόλος του, ἐὰν συνυπολογίσουμε καὶ τὸ μεταγενέστερον τῆς «Κύπρου ποὺ κεῖται μακράν», δὲν ἦταν συμφιλιωτικός, ἐθνοτονωτικὸς καὶ πατριωτικός, παρὰ μόνον ἐξυπηρετοῦσε ἀποκλειστικῶς καὶ μόνον τὶς ἀτομικές του φιλοδοξίες, ποὺ ἐκείνην τὴν περίοδο συνέπιπταν μὲ τοὺς ἔξωθεν σχεδιασμοὺς εἰς βάρος μας.

Φυσικὰ ὁ πλέον σημαντικὸς ῥόλος ὅλων αὐτῶν τῶν γεγονότων, καλῶς ἢ κακῶς, ἦταν τοῦ ἀρχιεπισκόπου. Ἀπὸ τὴν μία πλευρὰ ἡ γνωστή του ἀρχομανία καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλην ἡ παγία του τακτικὴ τῆς διπροσωπίας, ἦσαν τὰ κύρια συστατικὰ μίας ἀπολύτως ἀνθελληνικῆς συνωμοσίας, ποὺ ἐξυφάνθη κυρίως ἀπὸ τὸν ἴδιον καί, σταδιακῶς, ἔφεραν τὸν ΑΤΤΙΛΑ Ι καὶ ΙΙ. Καί, δυστυχῶς, τὴν ὥρα τῆς εἰσβολῆς τῶν Τούρκων, ἂν τί νὰ ζητήσῃ στοὺς Κυπρίους καὶ στοὺς Ἕλληνες συνολικῶς νὰ ἀνακόψουν τὰ τουρκικὰ στίφη ἀδελφωμένοι, αὐτός, ἀπὸ τὸν ΟΗΕ διεμήνυε πὼς ἔπρεπε νὰ …προστατευθῇ ἡ δημοκρατία (του)!!! Ἤ, γιὰ νὰ λέμε τὰ πράγματα μὲ τὸ ὄνομά τους, ἄν τί νὰ στρέψῃ  (νὰ συμβουλεύσῃ καὶ νὰ παροτρύνῃ) τὸν λαὸ νὰ ἀγωνισθῇ ἀδελφωμένος γιὰ νὰ ὑπερασπισθῇ τὰ πάτρια ἐδάφη,  ἱερὰ καὶ τὰ ὅσιά του, αὐτὸς τὸν κρατοῦσε ὅμηρο στὶς ἰδεοληψίες του καὶ στὴν ἀρχομανία του, ἐπιτείνοντας τὶς ἐμφυλιοπολεμικὲς τάσεις, ποὺ ἤδη κατέτρωγαν τὶς σάρκες αὐτοῦ τοῦ λαοῦ.  Μία …δημοκρατία, δικῆς του ἐμπνεύσεως, ποὺ ὅταν κατέπεσε κι ἄνοιξαν οἱ φυλακές, ἐξῆλθαν αὐτῶν τὰ ἀνθρώπινα ῥάκη, ποὺ μετεῖχαν στὴν ΕΟΚΑ Β. Καί, γιὰ νὰ ἀποσαφηνίσουμε ἐδῶ τὸ θέμα, πρὶν προχωρήσουμε παρακάτω, οὐδόλως θὰ συμφωνήσω μὲ τὴν ΕΟΚΑ Β΄ καὶ τοὺς ἐνόπλους σκοπούς της, ἀλλὰ κι ἀπὸ τὴν ἄλλην κάτι τέτοιο δὲν δικαιολογοῦσε τὰ ἀπάνθρωπα βασανιστήρια ποὺ ὑπέστησαν τὰ φυλακισμένα μέλη της ἀπὸ τὸ καθεστὼς Μακαρίου. Ἐὰν κάποιος ἐπιζητᾷ δημοκρατία, ὄπως ἀρέσκετο νὰ διαφημίζῃ ὁ Μακάριος, δὲν χρησιμοποιεῖ μεθόδους ἐκκαθαριστικὲς γιὰ τοὺς πολιτικοὺς ἀντιπάλους του, χαρακτηριστικὸ μόνον ἀπολυταρχικῶν καθεστώτων. Ἡ δὲ Ἕνωσις (ὡς πρόσχημα καὶ μόνον!!!) ἐχρησιμοποιήθη ἔως τὸ πέρας τῶν διαδικασιῶν, ὄχι φυσικὰ διότι ὁ Μακάριος τὴν ἤθελε, ὅπως ἀποδεικνύεται ἐκ τῶν ἱστορικῶν γεγονότων, ἀλλὰ διότι ἦταν πιὸ χρήσιμο τὸ νὰ ἀποκοιμίζῃ τὸ «σεβαστὸ ποίμνιόν» του «πατῶντας σὲ δύο βάρκες». Ἀπὸ τὰ στοιχεία δὲ ποὺ παρουσιάζονται στὸ βιβλίο (ἀλλὰ καὶ γενικότερα ἀπὸ ὅσα ἔχουν ἔως σήμερα ἀποκαλυφθῆ) εὔκολα συμπεραίνει ὁ ἀναγνώστης πὼς ὁ κεντρικὸς ῥόλος τοῦ Μακαρίου ἦταν ἴσως ὁ χειρότερος ὅλων.

Τὸ τέταρτον πρόσωπο στὴν σειρὰ εἶναι ὁ Γεώργιος Γρίβας – Διγενής. Κύπριος στρατιωτικός, ἐξαιρετικῶς ἔμπειρος καὶ κύριος συντονιστὴς τοῦ ἀγῶνος τῶν Ἑλληνοκυπρίων κατὰ τῆς ἀγγλοκρατίας, ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον βασιλικὸς καὶ σίγουρα …«κομμουνιστοφάγος», σαφῶς ὑπὲρ τῆς Ἑνώσεως καί, πιθανότατα, σὲ μεγάλο βαθμό, κατὰ τῆς δικτατορίας. Ὁ Γρίβας ἦταν ἀξιωματικὸς τοῦ Ἑλληνικοῦ (βασιλικοῦ) Στρατοῦ καὶ μόνον ἐκεῖ ἔδιδε ἀναφορὰ ἀλλὰ καὶ μόνον ἀπὸ ἐκεῖ ἐδέχετο ἐντολές. Ὁ ῥόλος του, εἰδικῶς στὴν περίοδο τῆς Κυπριακῆς Δημοκρατίας, ἦταν – ὅπως σήμερα μποροῦμε νὰ διακρίνουμε- ἀπολύτως διχαστικός, ἐφ΄ ὅσον ἐμπρὸς στὴν προοπτικὴ τῆς Ἑνώσεως Κύπρου Ἑλλάδος δὲν ἐδέχετο κάτι ἄλλο. Μὲ τὸν Μακάριο εἶχε διαφορὲς ποὺ ἀπετυπώθησαν στὶς δράσεις τῆς ΕΟΚΑ Β΄, ἐνᾦ τελικῶς Γρίβας καὶ Μακάριος ἐπέτυχαν νὰ διχάσουν σὲ βάθος τοὺς Κυπρίους. Διέγνωσε ὅμως, ἐν ὀλίγοις, ταχύτατα τὶς τακτικὲς Μακαρίου ἀλλά, παρὰ τὶς ἐπιφυλάξεις του, τελικῶς ἐνεπλάκη στὶς παγιδεύσεις.

Τὸ τελευταῖο πρόσωπο ποὺ ἀπεικονίζεται στὸ ἐξώφυλλον τοῦ βιβλίου εἶναι ὁ Γεώργιος Παπαδόπουλος, ἐπὶ κεφαλῆς, στὴν πραγματικότητα, τῆς -τότε- κυβερνήσεως τῶν Ἀθηνῶν. Ἡ κυβέρνησις τῶν Ἀθηνῶν ὅμως, ἐκείνην τὴν περίοδο, εἶχε (διῳρισμένο) πρωθυπουργὸ τὸν (ἐλεγχόμενον ἀπὸ τὸν βασιλέα) δικαστικὸ Κωνσταντῖνο Κόλλια καὶ ἀντιπρόεδρο τῆς κυβερνήσεως, καθὼς καὶ ὑπουργὸ Ἐθνικὴς Ἀμύνης τὸν (ἐπίσης φιλοβασιλικὸ) Γρηγόριο Σπαντιδάκη. Ὁ Σπαντιδάκης ἂν καὶ εἶχε μεταπηδήση στὸ «στρατόπεδον τῶν Συνταγματαρχῶν», κρίνοντας πάντα ἐκ τῶν ἀποτελεσμάτων, ἀντιλαμβανόμεθα πὼς κανονικὰ δὲν ἔπρεπε νὰ τοῦ ἀνατεθῇ τόσο σημαντικὸς καὶ νευραλγικὸς ῥόλος. Τὸ σύνολον τοῦ ὑπουργικοῦ συμβουλίου, γενικῶς, γιὰ λόγους (ἴσως) ὁμαλῆς πολιτειακῆς μεταβάσεως  ἦταν ἔνα «μείγμα» στρατιωτικῶν, πολιτικῶν καὶ διπλωματῶν, κάποιοι ἐκ τῶν ὁποίων ἀπεδείχθησαν ὡς ἡ «ἀφρόκρεμα» στοὺς τομεῖς τους. Ἐν τούτοις εἶναι σήμερα διακριτὸ πὼς δὲν ἦταν, ἐκείνην τὴν περίοδο τοὐλάχιστον, πλήρως ἐλεγχομένη αὐτὴ ἡ κυβέρνησις ἀπὸ τὸν Γεώργιο Παπαδόπουλο. Αὐτὴ ἡ πολὺ σοβαρὴ λεπτομέρεια ὅμως καταδεικνύει πώς, τοὐλάχιστον ἐκείνην τὴν περίοδο, ὁ Γεώργιος Παπαδόπουλος εἴτε δὲν ἤθελε εἴτε δὲν ἐδύνατο νὰ ἐλέγξῃ πλήρως τοὺς «ἀξιωματικούς» του, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ συρθῇ σὲ περιπέτειες καὶ ὁ ἴδιος μὰ καὶ ὅλη ἡ Ἑλλάς. Τὸ γεγονὸς εἶναι ἕνα: ἀκριβῶς λόγῳ αὐτῆς τῆς λεπτομερείας ὁ (κάθε) Μακάριος ἐδύνατο νὰ «παίξῃ» ὕπουλα παιχνίδια εἰς βάρος τῆς κυβερνήσεως τῶν Ἀθηνῶν. Αὐτὴ ἡ «ῥωγμή», αὐτὸ τὸ «παράθυρον» ἀποτυπώνει ἀδυναμία κι ὄχι ἱκανότητα. Ὁπωσδήποτε ἡ ἱκανότης του νὰ διαχειρισθῇ κρίσεις εἶναι διακριτή, μά, τελικῶς τίθεται τὸ ἐρώτημα: γιατί νά φθάσουμε στό «ἀντιμετωπίζειν» ἐάν ἀδυνατοῦμε τό «προλαμβάνειν»; Κι ἀκριβῶς τὸ ἴδιο ἐρώτημα ἀνακύπτει ἀπὸ τὴν ἀνατροπή του, ἰδίως ἐὰν ἀναλογισθοῦμε πὼς ὁ Ἰωαννίδης ἦταν ἀπὸ τοὺς βασικούς του συνεργάτες.
Τέλος, ὁ Γεώργιος Παπαδόπουλος (γιὰ κάποιους μισητὸς καὶ γιὰ κάποιους ἄλλους ὁ Ἡγέτης), ἦταν εὐφυέστατος καὶ ἱκανότατος. Ἡ ἐν τῷ συνόλῳ προσπάθειά του νὰ ἐνδυναμώσῃ τὴν χώρα μας καὶ νὰ τῆς προσδώσῃ τὴν ἀπόλυτο αὐτάρκεια καὶ αὐτοδυναμία, οἱ πρωτοφανεῖς ἐξοπλισμοὶ μὲ ἴδια μέσα, ἀλλὰ καὶ οἱ νομοθετικές του μεταῤῥυθμίσεις, ἀκόμη καὶ σήμερα ἀποτυπώνονται στὴν οἰκονομική, πολιτικὴ καὶ κοινωνικὴ ζωὴ τοῦ τόπου. (Κάποιες πολὺ σημαντικὲς λεπτομέρειες γιὰ τὰ ἐπιτεύγματα τῆς διακυβερνήσεως Παπαδοπούλου μπορεῖτε νὰ διαβάσετε ἐδῶ.) Ἀνεξαρτήτως λοιπὸν τοῦ ἐὰν συμφωνοῦμε ἢ διαφωνοῦμε μὲ τὶς θέσεις του, εἴμεθα ὑποχρεωμένοι νὰ ἀπομονώσουμε τὶς ἰδέες του ἀπὸ τὸ συνολικὸ ἔργο του καὶ νὰ ἐξετάσουμε αὐτὸ τὸ ἔργο, δίχως τὶς προσωπικές μας (ἰδεολογικὲς ἢ ἰδεοληπτικὲς) ἀπόψεις. Ὑπὸ  αὐτὸ τὸ πρίσμα καὶ μόνον ὀφείλουμε νὰ ἀναγνωρίσουμε, τοὐλάχιστον γιὰ ἐκείνην τὴν περίοδο, στὸν Παπαδόπουλο τὴν ἱκανότητα διαχειρίσεως κρίσεων, τεχνητῶν ἢ …«φυσικῶν», ὀργανωμένων ἢ …τυχαίων.

*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*

Σήμερα λοιπὸν γράφουμε γιὰ τὸ βιβλίο «Ἡ προβοκάτσια τῆς Κοφίνου» (μὲ ὑπότιτλον: «καὶ ἡ ἀλήθεια γιὰ τὴν ἀνάκλησι τῆς «Μεραρχίας».»), ποὺ ἐξεδόθη ἀπὸ τὶς ἐκδόσεις Πελασγός, τοῦ Ἰωάννου Γιαννάκενα καὶ ἀποτελεῖ μίαν πιὸ «ἐξειδικευμένη» ματιὰ στὴν ἐν λόγῳ περίοδο, στὰ γεγονότα, στὰ πρόσωπα, στὶς διαστρεβλώσεις, στὶς ἀλήθειες καὶ στὶς ἀποσιωπήσεις, μά, κυρίως στὸ πῶς ἡ ἐπίσημος «ἱστορικὴ γραμμὴ» τῶν συγχρόνων «ἀπολογητῶν», ἄλλοτε ἀποκρύπτοντας καὶ ἄλλοτε ὑπέρ-τονίζοντας ἐπέτυχε νὰ μᾶς ἐπιβάλῃ, πέραν τῆς ἀσαφείας καὶ τὴν ἱστορικὴ ἀμνημοσύνη.  Ἂλλως τε ὅλη ἡ μελέτη τοῦ Μάνου Χατζηδάκη, συνοπτικῶς, ἀποτυπώνεται στὸ τετράτομο ἔργο του «Γεώργιος Χρ. Παπαδόπουλος», στὸ ὁποῖον ἔχουμε ἤδη ἀναφερθῆ (ἐδῶ) καὶ συντόμως θὰ ἐπανέλθουμε ἀναλυτικότερα.

Ἡ ἐν λόγῳ περίοδος, σὲ γενικὲς γραμμές, οὔτως ἢ ἄλλως, εἶναι τόσο σημαντική, ὥστε τελικῶς νὰ σημαδεύῃ καὶ νὰ στιγματίζῃ ὅλες τὶς ἔκτοτε ἐξελίξεις στὰ ἐθνικά μας θέματα, στὰ πολιτικοκοινωνικὰ καὶ στὰ οἰκονομικά, καθὼς φυσικὰ καὶ μεγάλο μέρος ἀπὸ τὶς ἐπερχόμενες. Τὸ δὲ παρασκήνιον ἦταν τέτοιο ποὺ εὔκολα σήμερα μποροῦμε νὰ διακρίνουμε τὸ ποιοὶ θὰ ἀπεκόμιζαν κέρδη, ἐὰν κι ἐφ΄ ὅσον ὁ Παπαδόπουλος ὑπέκυπτε στοὺς ἐγχωρίους καὶ ἐξωγενεῖς ἐκβιασμούς.

Διαβάζοντας τὸ συγκεκριμένο βιβλίο διαπιστώνουμε εὔκολα πὼς ὅταν κάποιος ἔντιμος καὶ ἐπίμονος ἐρευνητὴς ἐπιτύχῃ νὰ τοποθετήσῃ τὰ γεγονότα καὶ τὰ ἀποδεικτικὰ στοιχεία στὴν σωστή τους σειρά, εὔκολα θὰ καταλήξη καὶ σὲ συμπεράσματα γιὰ τὸν ῥόλο τῶν πρωτεργατῶν καὶ γιὰ τὸ ἦθος τους. Ἐγὼ δὲν θὰ τοποθετηθῶ ὅμως ἐπ’ αὐτῶν, παρὰ μόνον θὰ παραθέσω τὴν σειρὰ τῶν γεγονότων, ὅπως καταγράφονται μέσα στὸ βιβλίο… Ἀπὸ ἐκεῖ καὶ πέρα εἶναι δικό σας ζήτημα τὸ ἐὰν θὰ τὰ χρησιμοποιήσετε ἢ ἐὰν θὰ τὰ ἀγνοήσετε.

Ἂς πιάσουμε νὰ …«ξετυλίγουμε τὸ κουβάρι» χρονολογικῶς λοιπόν.
Ἡ σειρὰ τῶν -πάντα ἐπισήμων καὶ γνωστῶν- γεγονότων, ποὺ ἔφεραν τὴν «Μεραρχία» στὴν Κύπρο, ποὺ μετέτρεψαν αὐτὴν τὴν «Μεραρχία» σὲ μοχλὸ ἐκβιασμῶν καὶ πιέσεων, καθὼς καὶ τῶν παρασκηνίων ποὺ ὁδήγησαν στὸ νὰ ἀποσυρθῇ αὐτὴ ἣ «Μεραρχία» (ποὺ δὲν ἦταν φυσικὰ Μεραρχία), καθὼς ἐπίσης καί, κατὰ ἕνα μέρος, ὅλων ὅσων ἔχουν γίνη γνωστὰ ἔως σήμερα, εἶναι ἡ ἐξῆς:

  • Πρώτη συμφωνία γιὰ τὴν Ἀνεξαρτησία τῆς Κύπρου (Ζυρίχη, 11 Φεβρουαρίου 1959 καὶ Λονδίνον 19 Φεβρουαρίου 1959). Κατὰ Μαρκεζίνη «μία ἰδιότυπος δῆθεν ἀνεξάρτητος Ἑλληνο-τουρκο-ἄγγλο-κυπριακὴ δημοκρατία». Ἠ ἐν λόγῳ συμφωνία ὑπεγράφη ἐν ὅσῳ ὁ ἀγὼν τῆς ΕΟΚΑ ἀκόμη ἐμαίνετο, ἀπὸ τοὺς πρωθυπουργοὺς Ἑλλάδος καὶ Τουρκίας Καραμανλῆ καὶ Μεντερές. Ὑπουργοὶ ἐξωτερικῶν Ἑλλάδος καὶ Τουρκίας, Ἀβέρωφ καὶ Ζορλοῦ, καθὼς καὶ ὑπουργὸς ἐξωτερικῶν τῆς Μεγάλης Βρεταννίας Σέλγουιν Λόϋντ. Οἱ ἐν λόγῳ συμφωνίες ἔδωσαν πλῆρες ὑποστηρικτικὸ νομικὸ καθεστὼς, διεθνῶς, καλύψεως στὴν Τουρκία (πρωτοφανῶς), ἐπιτρέποντάς της νὰ «χωθῇ ἀπὸ τὸ παράθυρο» στὸ Κυπριακό. Μεταξὺ τῶν συμφωνηθέντων ἦταν καὶ ἡ ἐγκατάστασις τῆς ΕΛΔΥΚ καὶ τῆς ΤΟΥΡΔΥΚ στὴν Κύπρο, ὡς ἐπιτηρητῶν τῶν «ἐγγυητριῶν δυνάμεων». Οἱ ἐν λόγῳ συμφωνίες ἔτυχαν σχεδὸν καθολικῆς ἀποδοχῆς ἀπὸ τὴν ἑλληνικὴ βουλὴ (πλὴν Σοφούλη Βενιζέλου) ἰδίως δὲ ἀπὸ τὸν Γεώργιο Παπανδρέου.
  • Τὸν Αὔγουστο τοῦ 1960 κατέφθασαν στὴν Κύπρο ἡ ΕΛΔΥΚ καὶ ἡ ΤΟΥΡΔΥΚ, ὡς δυνάμεις περιφρουρήσεως τῆς «εἰρήνης». Ἀπὸ πλευρᾶς Ἑλλάδος ἦταν ἀντιληπτὸ πὼς ἡ ΕΛΔΥΚ οὐδέποτε θὰ μποροῦσε νὰ ἀνακόψη πιθανὴ τουρκικὴ εἰσβολὴ καὶ πρὸς τοῦτον τὸ ΓΕΕΘΑ συνέταξε τὸ σχέδιον «Πυρσός», βάσει τοῦ ὁποίου ἕνα Σύνταγμα Πεζικοῦ καὶ ἑκατὸ ἀλεξιπτωτιστές, δίχως ἀεροπορικὴ καὶ ναυτικὴ ὑποστήριξιν (ὡς «δυνάμεις αὐτοκτονίας») θὰ ἔσπευδαν στὴν Κύπρο γιὰ νὰ τὴν ὑπερασπισθοῦν.
  • Οἱ προθέσεις Μακαρίου γιὰ ἀλλαγὴ τοῦ Κυπριακοῦ Συντάγματος ἄρχισαν νὰ ἐκδηλώνονται ἀπὸ τὸν Δεκέμβριο τοῦ 1961, ἐνᾦ στὶς 30 Νοεμβρίου τοῦ 1963 ἐπεδόθη στὸν τότε Τοῦρκο ἀντιπρόεδρο Δρα Κιουτσοῦκ διακοίνωσις μὲ τὰ 13 ἄρθρα ἀναθεωρήσεως τοῦ Κυπριακοῦ Συντάγματος. (Τὰ «13 σημεῖα» τοῦ Μακαρίου).
  • Ὁ Μακάριος προέβη στὸ «συνταγματικὸ πραξικόπημα» μονομερῶς, δίχως προηγουμένως νὰ ἔχῃ μεριμνήση γιὰ τὴν στρατιωτικὴ προετοιμασία τῆς Κύπρου, πρὸ κειμένου νὰ ἀντιμετωπισθῇ μία τουρκικὴ εἰσβολή.
  • Στὶς 21 Δεκεμβρίου τοῦ 1963 ξεκινοῦν σφοδρὲς αἱματηρὲς συγκρούσεις, μεταξὺ ἀστυνομίας καὶ Τουρκοκυπρίων, ποὺ ἐπεκτάθησαν ἀπὸ τὴν Λευκωσία στὴν Ὀμορφίτα, στὴν Λάρνακα καὶ στὴν Ἁμμόχωστο. Συγκρούσεις ποὺ ἄφησαν πίσω τους πλῆθος νεκρῶν Τουρκοκυπρίων.
  • Στὶς 25 Δεκεμβρίου ἡ ΤΟΥΡΔΥΚ ἔλαβε θέσεις μάχης στὸ Κιόνελι, ἐνᾦ ἡ ΕΛΔΥΚ ἀνεπτύχθη ἀναμένοντας τὶς ἐξελίξεις.
  • Ἡ παραστρατιωτικὴ τουρκικὴ ὀργάνωσις ΤΜΤ (δυναμικῆς -βάσει πληροφοριῶν- 3.500 ἀνδρῶν μὲ διοικητὴ τὸν Bozkurt) ἔλαβε θέσεις μάχης ἐπίσης, ἐνᾦ ὑπέστηρίζετο ἐκ τῆς ΤΟΥΡΔΥΚ. Σκοπὸς τῶν Τουρκοκυπρίων νὰ ἐφαρμόσουν τὸ σχέδιον διχοτομήσεως τῆς Κύπρου, ἐνᾦ προέβησαν στὴν δημιουργία θυλάκων (προγεφυρώματα) στὴν Ἁμμόχωστο, στὴν Μανσούρα, στὴν Πάφο, στὸν Ἅγιο Ἰλαρίωνα ἔως καὶ στὸν τουρκικὸ τομέα τῆς Λευκωσίας.
  • Ταὐτοχρόνως ἀπὸ πλευρᾶς Ἑλλήνων ἡ «Ὀργάνωσις Ἑλληνοκυπρίων Πατριωτῶν» (δυναμικῆς 1000-1400 ἀνδρῶν, μὲ διοικητὴ τὸν -ἰδιώτη- Γεωρκάτζη), σὲ συνεργασία μὲ τὴν ΕΛΔΥΚ, ἀνεπτύσσοντο καὶ ἀνέμεναν, ἀλλὰ δίχως ναυτικὴ ἢ ἀεροπορικὴ πιθανότητα ὑποστηρίξεώς τους καὶ ἐνισχύσεώς τους ἐκ τῆς Ἑλλάδος.
  • Ἡ Τουρκία, ἀπειλῶντας νὰ ἀσκήσῃ τὸ μονομερὲς δικαίωμα ἐπεμβάσεως, ξεκίνησε νὰ συγκεντρώνῃ τὸν  τουρκικὸ στόλο στὴν Μερσίνα καὶ τὴν Ἀλεξανδρέττα, ἐνᾦ ἀπεστάλησαν ἀεροσκάφη νὰ ἐποπτεύουν τὴν Κύπρο. Στὶς 26 Δεκεμβρίου τοῦ 1963 πέντε τουρκικὰ ἀποβατικὰ πλοῖα, πλησίον τῶν βορείων ἀκτῶν, ἀνέμεναν ἐντολὴ γιὰ νὰ ἀποβιβάσουν στρατό.
  • Στὶς 27 Δεκεμβρίου 1963 Μεγάλη Βρεταννία, Ἑλλὰς καὶ Τουρκία, ὡς ἐγγυήτριες δυνάμεις, συμφωνοῦν νὰ παρεμβληθοῦν βρεταννικὲς στρατιωτικὲς δυνάμεις ἀνάμεσα στοὺς Ἑλληνοκυπρίους καὶ Τουρκοκυπρίους καὶ στὶς 30 Δεκεμβρίου τοῦ 1963 ὁ διοικητὴς τῶν βρεταννικῶν δυνάμεων στρατηγὸς Γιᾶνγκ ἐχάραξε τὴν περίφημο «Πράσινο γραμμὴ» (μὲ πράσινη μελάνη) στὸν χάρτη τῆς Κύπρου, ἐπισημοποιῶντας τὴν ἀρχὴ τῆς διχοτομήσεως τῆς Κύπρου.
  • Οἱ ἄρτι δημιουργηθέντες τουρκοκυπριακοὶ θύλακες στὸ μεταξὺ ἔπαιζαν πλέον ῥόλο προγεφυρώματος.
  • Τὴν 1η Ἰανουαρίου 1964 ἡ Τουρκία, ἐπιδίδοντας νέα διεκοίνωσιν στὴν Ἑλλάδα, ἀπειλοῦσε μὲ μονομερὴ ἐπέμβασίν της στὴν Κύπρο.
  • Ἡ κρίσις, ἐν τῷ συνόλῳ της, ἀνεστάλη μὲ τὴν συμφωνία Πενταμεροῦς Διασκέψεως τοῦ Λονδίνου (Μεγάλη Βρεταννία, Ἑλλάς, Τουρκία, Ἑλληνοκύπριοι, Τουρκοκύπριοι) ποὺ ξεκίνησε στὶς 15 Ἰανουαρίου τοῦ 1964 στὸ Λονδίνον.
  • Στὶς 28 Ἰανουαρίου 1964 ἡ ἐπέμβασις τῶν ΗΠΑ (μέσῳ τοῦ διοικητοῦ τοῦ ΝΑΤΟ Λέμνιτσερ) ἀπέτρεψε, πρὸς ὥρας, τὶς τουρκικὲς ἐπεκτατικὲς διαθέσεις.
  • Στὶς 16 Φεβρουαρίου 1964 ἔγιναν στὴν Ἑλλάδα ἐκλογὲς ἀπὸ ὅπου προέκυψε ἡ αὐτοδύναμος κυβέρνησις Γεωργίου Παπανδρέου.
  • Στὶς 23 Φεβρουαρίου 1964, κατὰ τὴν διάρκεια συσκέψεως στὸ Καστρί, ἀπεφασίσθη  ἡ ὀργάνωσις τῆς ἀμύνης τῆς Κύπρου μὲ Κυπριακὸ τακτικὸ στρατό, βοήθεια τῆς συγκροτήσεώς του ἐκ τῆς Ἑλλάδος μὲ ἀξιωματικοὺς καὶ λοιπὰ στελέχη, καθὼς καὶ ὁπλισμὸ (ἀρχικῶς καί, σταδιακῶς ἀπὸ τὴν Κύπρο) καθὼς καὶ δημιουργία ὀχυρώσεων καὶ ἀντιαεροπορικῆς ἀμύνης.
    Μετέχοντες τῆς συσκέψεως, ἐκτὸς τοῦ Παπανδρέου, οἱ Ἀρχηγοὶ τῶν Γενικῶν Ἐπιτελείων (ΓΕΕΘΑ Πιπιλῆς, ΓΕΣ Σακελλαρίου, ΓΕΝ Αὐγέρης καὶ ΓΕΑ Ἀντωνάκος), ὁ ὑπουργὸς ἐθνικῆς ἀμύνης Πέτρος Γαρουφαλιᾶς καὶ ὁ ὑπουργὸς ἐξωτερικῶν Σταῦρος Κωστόπουλος. 
  • Στὶς 25 Φεβρουαρίου 1964 ἀνεκοινώθη ἡ συγκρότησις τακτικοῦ Κυπριακοῦ Στρατοῦ μὲ τὸ ὄνομα «Ἐθνικὴ Φρουρὰ» (4 Μεραρχίες, μὲ 42 Τάγματα. Τὰ 22 Τάγματα θὰ ἦσαν ἐνεργὰ καὶ τὰ 20 ἐπιστρατεύσιμα, μὲ «ὀροφὴ πολέμου» 55-60.00 ἄνδρες). Τὸ «ὀλίσθημα» αὐτῆς τῆς ἀποφάσεως ἀπεκρύβετο στὸν …ἐθελοντισμό!!!
  • Τὴν 1η Μαρτίου (καὶ ἔως τὶς 20 Ἀπριλίου) τοῦ 1964 ξεκίνησε ἡ ὀργάνωσις τῆς Κυπριακῆς ἀμύνης μέσῳ τῆς ΣΔΙΚ (Στρατιωτικὴ Διοίκησις Κύπρου), στὶς ἀρχὲς Ἀπριλίου ἱδρύθη τὸ ΓΕΕΘΑ, τὸ ΕΜΕΚ (Εἰδικὸ Μικτὸ Ἐπιτελεῖον Κύπρου ὑπὸ τὸν Γρίβα), ἐνᾦ ἔφθασαν στὴν Κύπρο ὁ Στρατηγὸς Γεώργιος Καραγιάννης (ΣΔΙΚ), ὁ ἀπόστρατος Στρατηγὸς Ἠλίας Πρόκος καὶ 15 ἀνώτατοι ἀξιωματικοί, γιὰ νὰ στελεχώσουν τὸ Κυπριακὸ ἐπιτελεῖο.  Ἀρχιστράτηγος θὰ ἀνελάμβανε ὁ Γρίβας.
    Ὁ, ἀρχικῶς, παράγων ἐθελοντισμοῦ ὅμως, συνδυαστικῶς μὲ τὸν δυαδικὸ τύπο διοικήσεως (ἀξιωματικὸς ἐν ἀλλὰξ μὲ ἰδιώτη), δὲν διετηροῦσε σὲ διατεταγμένη ὑπηρεσία τοὺς ὁπλίτες, μὲ ἀποτέλεσμα ἔως τὴν 1η Ἰουνίου τοῦ 1964 νὰ δημιουργηθῇ μόνον ἕνα Τάγμα (ἐκ τῶν προβλεπομένων 42). 
  • Στὶς 4 Μαρτίου 1964 τὸ Συμβούλιον Ἀσφαλείας τοῦ ΟΗΕ ἐνέκρινε ἀποστολὴ στὴν Κύπρο εἰρηνευτικῆς δυνάμεως (UNFICYP).
  • Ἀπὸ τὶς 7 ἔως τὶς 9 Μαρτίου 1964 νέα αἱματηρὰ ἐπεισοδια σημειώνονται στὸ Κτῆμα Πάφου καὶ στὴν ἐπαρχία Λεμεσοῦ.
  • Στὶς 13 Μαρτίου 1964 ἡ Τουρκία ἐπέδωσε τελεσίγραφο στὴν Ἑλλάδα, τὶς ΗΠΑ καὶ τὴν Μεγάλη Βρεταννία, ἐνᾦ ὁ Μακάριος, ποὺ εὑρίσκετο στὴν Ἀθήνα, ἀδυνατοῦσε νὰ ἀντιδράσῃ. Ἡ κυβέρνησις Παπανδρέου προσέφυγε στὶς ΗΠΑ καὶ στὸ ΝΑΤΟ γιὰ νὰ ἀποτραπῇ ὁ πόλεμος καὶ τὸ ἐπέτυχε.
  • Τὶς πρῶτες ἡμέρες τοῦ Ἀπριλίου 1964 ἀπεστάλησαν στὴν Κύπρο 500 ἄνδρες τοῦ Ἑλληνικοῦ Στρατοῦ (ὡς ΕΛΔΥΚ/Μ), γιὰ νὰ ὑποστηρίξουν, ἔως τῆς ὁλοκληρώσεως τῶν προετοιμασιῶν, τὴν ἄμυνα τῆς Κύπρου. Ἡ ἀπόσπασις αὐτοῦ τοῦ σώματος ἔγινε ἀποδεκτὴ ἀπὸ τὸν Παπανδρέου, κατόπιν εἰσηγήσεως τοῦ Γαρουφαλιᾶ, ὁ ὁποῖος ἀπέσπασε τὴν ἔγκρισιν τοῦ πρωθυπουργοῦ του γιὰ ἕνα σῶμα ἔως 2.000 ἀνδρῶν, μὲ αὐστηρῶς προσωρινὸ χαρακτῆρα παραμονῆς του στὴν Κύπρο. Τὰ τμήματα αὐτὰ ὅμως ἀπεσύροντο ἀπὸ ἄλλες θέσεις, ἐξ ἴσου νευραλγικές, στὴν Βόρειο Ἑλλάδα, ἀπομειώνοντας ἐπὶ τῆς οὐσίας τὴν ἄμυνά μας.
  • Στὶς 18 Ἀπριλίου 1964 ἀρχηγὸς ΓΕΣ ἀνέλαβε ὁ στρατηγὸς Ἰωάννης Γεννηματᾶς, πού, ἂν καὶ στρατιωτικός, ὑπήκουε πλήρως στὶς ἐντολὲς Γαρουφαλιᾶ.
  • Στὶς 25 Ἀπριλίου 1964 ὁ Μακάριος ἐξαπέλυσε τὶς ἐπιχειρήσεις τοῦ Ἁγίου Ἰλαρίωνος (τουρκοκυπριακὸς θύλαξ), ποὺ ἀπέτυχαν, δίδοντας στὸν Γαρουφαλιᾶ τὸ «πρόσχημα» ἀποστολῆς δυνάμεων στὴν Κύπρο.
  • Κατόπιν τῶν ἀποτυχημένων ἐπιχειρήσεων τοῦ Ἁγίου Ἰλαρίωνος (25 Ἀπριλίου 1964) καὶ μὲ πρόσχημα αὐτὴν τὴν ἀποτυχία, ὁ Γαρουφαλιᾶς ἀποφασίζει, ἄνευ ἐγκρίσεως τοῦ Παπανδρέου, νὰ ἀποστείλῃ νέες δυνάμεις στὴν Κύπρο οἱ ὁποῖες, ἔως τὶς ἀρχὲς Αὐγούστου 1964, ἀριθμοῦσαν 7.328 ἄνδρες. Ὅλο τὸ ἐγχείρημα δὲν ἐδύνατο νὰ προστατεύσῃ τὴν Κύπρο, ἐπὶ τῆς οὐσίας, ἐφ΄ ὅσον δὲν ὑπῆρχε ἀεροναυτικὴ κάλυψις τῆς ἀμύνης της, τὴν ὥρα ποὺ ἡ Τουρκία, ἀπὸ τὰ ἔναντι παράλια ἐδύνατο νὰ βομβαρδίσῃ ἀνενόχλητος ἢ ἀκόμη καὶ νὰ ἀποβιβάσῃ στρατό, ἐφ’ ὅσον ἡ ἀεροπορία της θὰ μποροῦσε νὰ …«θερίζῃ». 
  • Ὁ  ἀντιπρόσωπος τῶν ΗΠΑ Ντῆν Ἄτσεσον ἐμφανίζεται μὲ δύο σχέδια γιὰ τὴν Κύπρο. Καὶ τὰ δύο ἔγιναν ἀρχικῶς δεκτὰ ἀπὸ τὸν Γεώργιο Παπανδρέου ἀλλά, κατόπιν παρεμβάσεων-πιέσεων τοῦ υἱοῦ του Ἀνδρέα καὶ τοῦ Μακαρίου, ἀπεῤῥίφθησαν. Στὸ πρῶτο προεβλέπετο Ἕνωσις Κύπρου Ἑλλάδος, μὲ ἀντάλλαγμα τὴν περιοχὴ τῆς Καρπασίας (4½% τοῦ ἐδάφους) πρὸς τὴν Τουρκία. Στὸ δεύτερο προεβλέπετο ἐκμίσθωσις γιὰ 50 ἔτη τῆς Καρπασίας στοὺς Τούρκους. Κατόπιν τῆς ἀρνήσεως Παπανδρέου ἠκολούθησαν τὸ «Σχέδιον Μονομεροῦς Ἑνώσεως», ματαίωσίς του, ἀποδοχὴ σχεδίου Ἄτσεσον καὶ ἐπαναματαίωσίς του.
  • Στὶς 5 καὶ 6 Ἰουνίου 1964 (κατὰ τὴν Ὑπουργικὴ Σύνοδον τοῦ ΝΑΤΟ στὶς Βρυξέλλες) οἱ ὑπουργοὶ Ἑλλάδος καὶ Τουρκίας, Τούμπας καὶ Τσαγλαγιαγκίλ, κατόπιν διπλωματικῆς προεργασίας, συνηντήθησαν γιὰ συζητήσεις ἐπὶ τοῦ Κυπριακοῦ καὶ λοιπῶν ἑλληνοτουρκικῶν θεμάτων, θέτοντας τὶς βάσεις ἑνὸς διαλόγου. Ὁ Τούμπας ἐπεβεβαίωσε πὼς ἡ Ἕνωσις Ἑλλάδος Κύπρου γιὰ τὴν Τουρκία δὲν ἦταν ἀπαγορευτική.
  • Στὶς 9 Ἰουνίου 1964 φθάνει (μυστικῶς) ὁ Γρίβας στὴν Κύπρο, γιὰ λίγες ἡμέρες, ἀλλὰ παρέμεινε, παρὰ τὶς ἀντίθετες προθέσεις καὶ διαταγὲς τῆς ἑλληνικῆς κυβερνήσεως. Ἀποτέλεσμα τῆς ἀνυπακοῆς του ἦταν νὰ διῳρισθῇ …Ἀρχιστράτηγος καὶ νὰ ἱδρυθῇ ἡ ΑΣΔΑΚ (Ἀνωτάτη Στρατιωτικὴ Διοίκησις Κύπρου, ὑπὸ τῆς ὁποίας ὑπήχθη ἡ ΣΔΙΚ). Ὁ Γρίβας, μὲ σκληρὴ ἐργασία, ἐπέτυχε νὰ ὀργανώσῃ σὲ μεγάλον βαθμὸ τὴν Ἐθνικὴ Φρουρὰ καὶ νὰ τὴν προετοιμάσῃ πλήρως (ἔως τὸν Σεπτέμβριο τοῦ 1964 θὰ ἦταν ἀπολύτως αὐτοδύναμος), ἐνέργεια ποὺ οὐδέποτε ᾡλοκληρώθη, κατόπιν τῶν ἀντιδράσεων τῆς Τουρκίας καὶ τῶν παραιτέρῳ παρεμβάσεων Μακαρίου.
  • Ὁ Παπανδρέου ἔμαθε μόλις στὶς 10 Ἰουλίου 1964 τὸ μέγεθος τῆς πρωτοβουλίας Γαρουφαλιᾶ ἀπὸ τοὺς …Τούρκους, κατὰ τὴν διάρκεια ἐκτάκτου Συμβουλίου τοῦ ΝΑΤΟ.
  • Ἡ παρουσία τῆς ΕΛΔΥΚ/Μ στὴν Κύπρο, πέραν τῆς, πρακτικῶς, ἀδυναμίας της νὰ ἀντιταχθῇ σὲ μίαν εἰσβολὴ (ἐκθέσεις, ἐκτιμήσεις, σχόλια σελ. 37-38), προσέδωσε στὸν Μακάριο δυνατότητα δημιουργίας «τεχνητῶν κρίσεων», ἐκ παραλλήλου μὲ τὴν καλλιέργεια ἀνθελληνικοῦ κλίματος στὴν Κύπρο, ἐνᾦ ταὐτοχρόνως ἐδύνατο, μὲ πρόσχημα τὴν «Μεραρχία» (ποὺ ἦταν περίπου Ταξιαρχία) νὰ ἐπέμβῃ ἀποσταθεροποιῶντας ὁποιανδήποτε Ἑλληνικὴ Κυβέρνησιν δὲν ἦταν τῆς ἀρεσκείας του. (Σημειώσεις Ἀνδρέα Ἀθανασίου, σελ. 41). Τέτοια παραδείγματα ἦσαν οἱ ἐπιχειρήσεις Τυλληρίας, ποὺ οὐσιαστικῶς ἐστόχευαν στὸ νὰ τορπιλισθῇ τὸ Σχέδιον Ἄτσεσον (Αὔγουστος 1964), τὸ ἐπεισόδιον στὸ Μαρὶ (Ἀπρίλιος 1967) ἔως καὶ ἡ «προβοκάτσια τῆς Κοφίνου» (Νοέμβριος 1967).   
  • Στὶς 5 καὶ 6 Αὐγούστου 1964 ὁ Μακάριος (κατὰ τὴν ἀπουσία Γρίβα, ποὺ εὑρίσκετο στὴν Ἀθήνα γιὰ νὰ πεισθῇ γιὰ τὸ σχέδιον Ἄτσεσον) ἐξαπέλυε τὶς ἐπιχειρήσεις στὴν Τυλληρία (ὕψωμα Ἀκόνι -τουρκικὸς θύλαξ- στὶς περιοχὲς Κόκκκινα, Λιμνίτη καὶ Μανσούρα), οἱ ὁποίες ἐστάθησαν ἀρκετὲς γιὰ νὰ τορπιλισθῇ τὸ κλίμα τῶν συνομιλιῶν (σελ. 47). Ἂλλα ἐπεισόδια «τεχνητῶν κρίσεων» οἱ ἐπιχειρήσεις στὴν Λεύκα (9 Σεπτεμβρίου 1966), ἐπεισόδιον στὸ Μαρὶ (ἀρχὲς Ἀπριλίου 1967), πρῶτα ἐπεισόδια στὴν περιοχὴ Ἁγίων Θεοδώρων-Κοφίνου (τουρκικὸς θύλαξ) ποὺ ἐστάθησαν ἡ ἀφορμὴ διακοπῆς περιπολιῶν στὴν περιοχὴ (21 Ἰουλίου 1967).
  • Τὸν Αὔγουστο τοῦ 1964 ἡ Τουρκία προέβη σὲ βομβαρδισμοὺς τῆς Κύπρου. Βομβαρδίζοντας τὴν Κύπρο (ἀπὸ 8 ἔως 10 Αὐγούστου), μὲ βόμβες ΝΑΠΑΛΜ, ποὺ προεκάλεσαν μεγάλη αἱματοχυσία σὲ ἀμάχους κυρίως, ἐπέτυχε οὐσιαστικῶς ἡ Τουρκία νὰ παγιωθοῦν τουρκικοὶ θύλακες στὴν περιοχὴ καὶ παραλλήλως ναυαγοῦσε πλήρως τὸ σχέδιον Ἄτσεσον. Ἡ μεσολάβησις τοῦ ΟΗΕ διέκοψε τὶς ἐπιχειρήσεις τῶν Τούρκων. (σελ. 47)
  • Τὸ 1966 ὁ Μακάριος, γιὰ νὰ ἀντιταχθῇ στὴν Ἐθνικὴ Φρουρά, μὰ καὶ στὶς Ἑλληνικὲς στρατιωτικὲς Δυνάμεις, ἀγόρασε ἐκ Τσεχοσλοβακίας ὅπλα γιὰ νὰ ἐξοπλίσῃ τὸ Ἐφεδρικὸ (Σῶμα) του.
  • Στὶς 17 Δεκεμβρίου 1966, στὸ Παρίσι, Τούμπας καὶ Τσαγλαγιαγκὶλ  (νέα ὑπουργικὴ σύνοδος ὑπουργῶν ἐξωτερικῶν τοῦ ΝΑΤΟ) κατέληξαν σὲ μίαν πρώτη συμφωνία, περὶ τῆς Ἑνώσεως Κύπρου Ἑλλάδος, μὲ ἀντάλλαγμα γιὰ τὴν Τουρκία τῆς βάσεως Δεκελείας, ποὺ ἔως τότε κατεῖχαν οἱ Ἄγγλοι. Τὸ Πρωτόκολλον τῶν Παρισίων» ἐπεσφράγισε τὶς συζητήσεις. Ἡ ἐπομένη συνάντησις εἶχε ὁρισθῆ γιὰ τὴν 15η Ἰανουαρίου τοῦ 1967, ἀλλὰ στὸ μεταξὺ ἡ κυβέρνησις Στεφανοπούλου ἀνετράπη (στὶς 20 Δεκεμβρίου 1966, κατόπιν συνεργασίας Παπανδρέου-Κανελλοπούλου). Ἡ ἐπομένη κυβέρνησις Παρασκευοπούλου προσεπάθησε νὰ ἐπαναλάβῃ τὶς συζητήσεις (ὑπουργὸς Παῦλος Οἰκονόμου Γκούρας), ὁρίζοντας γιὰ τὶς 15 Ἀπριλίου 1967 τὴν νέα συνάντησιν. Κι αὐτὴ ὅμως οὐδέποτε ἔγινε, ἐφ΄ ὅσον στὶς 3 Ἀπριλίου τοῦ 1967 Κανελλόπουλος καὶ βασιλεὺς ἀνέτρεψαν τὸν Παρασκευόπουλο.
  • Ἡ κυβέρνησις Κανελλοπούλου ποὺ προέκυψε ἀνετράπη ἐπίσης στὶς 21 Ἀπριλίου ἀπὸ τὸν Παπαδόπουλο καὶ τοὺς Συνταγματάρχες.
  • Στόχος τῆς κυβερνήσεως Παπαδοπούλου νὰ ἐξακολουθήσῃ ὁ ἑλληνοτουρκικὸς διάλογος, μὲ ἀφετηρία τὸ «Πρωτόκολλον τῶν Παρισίων». Ὁ Γκούρας, σὲ συνεργασία μὲ τὸν Γεώργιο Χριστόπουλο (μόνιμος Ὑφυπουργὸς Ἐξωτερικῶν), τὸν Βύρωνα Θεοδωρόπουλο καὶ τὸν Εὐστάθιο Λαγᾶκο (διπλωμάτες), δουλεύοντας συστηματικῶς ἐπέτυχαν νὰ ἐπανεκκινηθοῦν οἱ συνομιλίες. Στὶς 10 Μαΐου 1967 στὴν Βόννη, ἔγινε συνάντησις Γκούρα-Τσαγλαγιαγκίλ, στὶς 14 Ἰουνίου 1967 νέα συνάντησις στὸ Λουξεμβοῦργο καὶ στὶς 4 Ἰουλίου 1967 (Νέα Ὑόρκη) συνεφωνήθη νὰ ἐξακολουθήσῃ ὁ διακοπεὶς διάλογος, μὲ βάσιν τὸ «Πρωτόκολλον τῶν Παρισίων».  Οἱ σχετικὲς ἀνακοινώσεις τῶν ὑπουργῶν (σελίδες 50-51) ἐπιβεβαιώνουν τὸ καλὸ κλίμα καὶ τὸ γεγονὸς τῆς συμφωνίας Ἑνώσεως Κύπρου Ἑλλάδος ἔδειχνε πὼς ἔβαινε καλῶς. Οἱ σχετικὲς ὄμως ἀναφορὲς στὸν Τύπο προεκάλεσαν ἀντιδράσεις ἀπὸ τὸ ἀνθενωτικὸ περιβάλλον τῆς Κύπρου (σελίδες 53-57). Τὸ ἐμφανὲς ἦταν πλέον πὼς ἠ κυβέρνησις τῶν Ἀθηνῶν ἐπεδίωκε τὴν Ἕνωσιν ἀλλὰ ἡ κυβέρνησις τῆς Κύπρου τὴν ἀνεξαρτησία μέσῳ τοῦ ΟΗΕ. 
  • Ἡ ἐπανέναρξις τῶν συνομιλιῶν Ἑλλάδος Τουρκίας, γιὰ τὴν Κύπρο, κατόπιν τῶν τόσων ἐναλλαγῶν κυβερνήσεων, ἦταν γιὰ τὸν Μακάριο τὸ μόνιμο πρόβλημα, ἐφ΄ ὄσον ἤθελε μίαν Κύπρο ἀνεξάρτητο. Ἡ δικτατορία δέ, ἀνεξαρτήτως τοῦ ἐὰν κατὰ καιροὺς οἱ σχέσεις του μὲ τοὺς πρωτεργάτες ἦσαν καλὲς ἤ κακές, ἀπετέλεσε ἕνα σαφὲς ἐπιχείρημά του, γιὰ νὰ ἐμποδισθῇ ἡ Ἕνωσις. 
  • Τὸ ψήφισμα τῆς Κυπριακῆς Βουλῆς (27 Ἰουνίου 1967) ἀνέφερε τὸ «ἄνευ ἐνδιαμέσου σταθμοῦ Ἑνώσεως ἐνιαίας καὶ ὁλοκλήρου τῆς Κύπρου», σημεῖον κλειδὶ τῶν ἀληθῶν προθέσεων Μακαρίου. Στὴν πραγματικότητα ἀνετρέποντο οἱ συνομιλίες Τούμπα-Τσαγλαγιαγκίλ, καθὼς καὶ τὸ «Πρωτόκολλον τῶν Παρισίων». Ἡ ἄμεσος ἀντίδρασις τῶν Ἀθηνῶν ἀπέδειξε πὼς κατενόησε τὸν μηχανισμὸ Μακαρίου. Παραλλήλως ξεκίνησε ἐπισήμως στὴν Κύπρο ἡ «καμπάνια» τοῦ ἀνθενωτισμοῦ.
  • Στὶς 9 Αὐγούστου 1967 ἡ ὑποδοχὴ Παπαδοπούλου ἀπὸ σύσσωμο τὸ κυβερνητικὸ ἐπιτελεῖο Μακαρίου (πλὴν Βάσσου Λυσσαρίδου) ἦταν τόσο ἐνθουσιώδης, ποὺ ἀπεκοίμισε τὶς ἀνησυχίες τῶν Ἀθηνῶν.
  • Στὶς 24 Αὐγούστου 1967 οἱ διαπραγματεύσεις Χριστοπούλου-Τουρᾶν Τουλούϊ ᾡλοκληρώθησαν καὶ ἐπὶ τῆς οὐσίας ἡ Ἕνωσις ἦταν θέμα ὑπογραφῶν. Ἡ βάσις τῆς Δεκελείας ποὺ θὰ ἐξεχωρεῖτο ἀπὸ τὴν Μεγάλη Βρεταννία στὸ ΝΑΤΟ (ἐπὶ ἐνοικίῳ πλέον καὶ μόνον γιὰ πενήντα ἔτη), θὰ φιλοξενοῦσε μαζὺ τουρκικὲς καὶ ἑλληνικὲς δυνάμεις.
  • Ἡ -τελευταία- συνάντησις κορυφῆς σὲ ἐπίπεδον πρωθυπουργῶν, ποὺ θὰ ἐπεσφράγιζε τὴν συμφωνία τῆς Ἑνώσεως, εἶχε ὁρισθῆ νὰ λάβῃ χώρα στὸ σύνορον τοῦ Ἕβρου. Στὶς 9 Σεπτεμβρίου 1967, οἱ δύο (πρωθυπουργικοῦ ἐπιπέδου πλέον) ἀντιπροσωπεῖες ξεκίνησαν ἀρχικῶς τὶς συνομιλίες τους στὸ χωριὸ Κεσάνη καὶ τὴν ἐπομένη θὰ ὁλοκληρώνοντο οἱ συνομιλίες σὲ ξενοδοχεῖο τῆς Ἀλεξανδρουπόλεως. Ὁ Ντεμιρὲλ ὅμως ἠρνήθη νὰ ἐπικυρωθῇ ἡ συμφωνία, ζητῶντας εἴτε Διπλὴ Ἕνωσιν (85% στὴν Ἑλλάδα καὶ 15% στὴν Κύπρο) εἴτε Ὁμοσπονδία (χωρισμὸς Κύπρου σὲ καντόνια). Ὁ «τορπιλισμὸς» αὐτὸς ὀφείλετο ἀποκλειστικῶς καὶ μόνον σὲ ἐνέργειες Μακαρίου, ποὺ τότε ἐχρησιμοποίησε τοὺς Σοβιετικούς. (σελίδες 61-68, μὲ σχολιασμοὺς συγχρόνων τῶν γεγονότων). Ἡ συνάντησις τελικῶς κατέληξε νὰ συμφωνηθοῦν δευτερεύοντα* ζητήματα.
  • «Τορπιλισμὸς» τῆς Συμφωνίας Ἑνώσεως Ἑλλάδος Κύπρου ἀπὸ τὸν Μακάριο τὴν πρώτη ἑβδομάδα τοῦ Σεπτεμβρίου 1967. Ἡ μεσολάβησις Μακαρίου γιὰ νὰ ἀποτραπῇ ἡ Ἕνωσις, ποὺ θὰ ὑπεγράφετο ἀπὸ τοὺς πρωθυπουργοὺς Ἑλλάδος καὶ Τουρκίας, στὸ σύνορον τοῦ Ἕβρου, ξεδιπλώνεται. Ὁ Μακάριος, μὴ ἐπιθυμῶντας τὴν Συμφωνία ἀπηυθύνθη στὴν Μόσχα, γιὰ νὰ μεσολαβήσῃ καὶ νὰ τὴν ἀποτρέψῃ, διότι ἡ Κύπρος θὰ «μετουσιώνετο» σὲ ΝΑΤΟϊκὴ βάσιν. Τὸ διάβημα τῶν Σοβιετικῶν ἔγινε δύο ἡμέρες πρὸ τῆς Διασκέψεως ὅπου ἀπειλεῖτο ἡ Τουρκία μέ: α. Ματαίωσιν ἐπισκέψεως Ντεμιρὲλ στὴν Μόσχα καὶ β. διακοπὴ διπλωματικῶν σχέσεων. 
  • Στὶς 19 Σεπτεμβρίου 1967 ἡ κυβέρνησις Μακαρίου (διὰ τοῦ ὑπουργοῦ Ἐσωτερικῶν Πολυκάρπου Γιωρκάτζη)   ἀποφασίζει νὰ κινητοποιήσῃ τὴν Ἐθνικὴ Φρουρὰ γιὰ νὰ «διανοιχθῇ ἡ ὁδὸς Κοφίνου-Ἁγίων Θεοδώρων. Ὁ Μορώνης (διοικητὴς τῆς Ἐθνικῆς Φρουρᾶς) ἐνημερώνει τὸν Γρίβα κι ἐκεῖνος ἀρνεῖται. Πραγματοποιοῦνται διαβουλεύσεις, συσκέψεις, ἀλλὰ οὐδὲν ἀποτέλεσμα. Στὶς 3 Ὀκτωβρίου (ἐν τῇ ἀπουσία Γρίβᾳ) ὁ Γιωρκάτζης ἐπαναλαμβάνει τὸ αἴτημά του, ἀλλὰ δὲν ὑφίστατο προθυμία ἀπὸ τὴν Ἐθνικὴ Φρουρά. Ἐπαναλαμβάνονται οἱ πιέσεις του, παρὰ τὶς προειδοποιήσεις τῶν εἰρηνευτικῶν δυνάμεων.
  • Στὶς 12 Ὀκτωβρίου τοῦ 1967 τὸ ἀεροσκάφος μὲ τὸ ὁποῖον θὰ ταξείδευε ὁ Γρίβας πέφτει (ὁ Γρίβας εἶχε ἀναβάλη τὸ ταξείδι του). Περίεργο «παρασκήνιο» ἀρχίζει νὰ ξεδιπλώνεται.
  • Στὶς 21 Ὀκτωβρίου 1967 ὁ ὑπουργὸς Στρατιωτικῶν τῆς Ἑλλάδος Σπαντιδάκης ἐπεσκέφθη τὴν Κύπρο. Ἀπὸ τὸν Λεωνίδα Λεωνίδου ἀπεκαλύφθη πὼς τὸ περιεχόμενον τῶν συζητήσεων Μακαρίου Σπαντιδάκη ἦταν ἡ ἀνατροπὴ τῶν Συνταγματαρχῶν (!!!): α. πρόκλησις ἐπεισοδίων στὴν Κοφίνου ποὺ θὰ ἐπέσυραν ἀντιδράσεις τῆς Τουρκίας, β. Ὑποχρεωτικὴ μετακίνησις μεγάλων δυνάμεων στὴν Ἑλλάδα, γιὰ νὰ καλυφθῇ ὁ Ἕβρος καί, γ. Ὁ βασιλεὺς μὲ τοὺς ἐμπίστους του θὰ ἀνέτρεπαν τοὺς Συνταγματάρχες. Κατόπιν τῆς ἐπισκέψεως Σπαντιδάκη ὁ Γρίβας ἐπείσθη νὰ διαθέσῃ δυνάμεις τῆς Ἐθνικῆς Φρουρᾶς γιὰ τὶς ἐπιχειρήσεις τῆς Κοφίνου.
  • Στὶς 30 Ὀκτωβρίου 1967 ὁ Ἀρναούτης (προσωπικὸς γραμματεὺς τοῦ βασιλέως) ἐπεσκέφθη τὸν Καραμανλῆ στὸ Παρίσι. Ὁ Καραμανλῆς συμφωνεῖ νὰ ἀναλάβῃ τὸν ῥόλο …διευκολύνσεως τοῦ βασιλέως, ἐνᾦ ἀπὸ τὸ ἐξωτερικό, θὰ κατηγοροῦσε τοὺς Συνταγματάρχες γιὰ τὴν «Ἐθνικὴ Τραγῳδία» καὶ θὰ ἐπέστρεφε ὡς …διάδοχός τους! (Στὶς 9 Νοεμβρίου μάλιστα ἀπέστειλε κι ἀναλυτικὴ ἐπιστολὴ στὸν Κωνσταντῖνο μὲ …συμβουλὲς καθὼς καὶ τοὺς μελλοντικούς του «προγραμματικοὺς σχεδιασμούς»!!!)
  • Στὶς 31 Ὀκτωβρίου ὁ (τότε) καταζητούμενος Ῥαοὺφ Ντενκτᾶς, ἡγέτης τῶν Τουρκοκυπρίων, φθάνει κρυφὰ στὴν Κύπρο, συλλαμβάνεται ἀλλὰ ἀπελευθερώνεται 12 ἡμέρες ἀργότερα. Κατὰ τὴν διάρκεια τῆς κρατήσεώς του τὸν ἐπεσκέφθη ὁ Γιωρκάτζης. Ὁ ἴδιος ὁ Ντενκτᾶς ᾡμολόγησε πὼς ἐρχόταν μὲ «εἰδικὴ ἀποστολή».
  • Στὶς 31 Ὀκτωβρίου πάλι ὁ Γρίβας ἔθεσε ἐκ νέου θέμα μὴ ἐμπλοκῆς τῆς Ἐθνικῆς Φρουρᾶς στὶς σχεδιαζόμενες ἐπιχειρήσεις ἀλλὰ σύσσωμος ἡ κυπριακὴ κυβέρνησις ἐπέμενε. Ὅμως ἐφ΄ ὅσον ὁ Γρίβας ἐλάμβανε ἀπ΄ εὐθείας ἀπὸ τὸν Ἀρχηγὸ ΓΕΕΘΑ τῆς Ἑλλάδος ἐντολές, ἐστάλη στὴν Ἀθήνα (1 Νοεμβρίου) ὁ Συνταγματάρχης Τσατσανίφος. Ὁ Σπαντιδάκης «ἔδωσε πράσινο φῶς», ἐν ἀγνοίᾳ τῆς κυβερνήσεως. Τηλεφωνικῶς ἐνημερώθη ὁ Γρίβας καὶ στὶς 3 Νοεμβρίου 1967 ὁ Τσατσανίφος ἐπέστρεψε στὴν Κύπρο μὲ τὶς γραπτὲς διαταγές. Ὁ Γρίβας κατήρτισε τὸ σχέδιον «Γρόνθος».
  • Στὶς 14 Νοεμβρίου 1967 στρατιωτικὲς δυνάμεις (τῆς Ἐθνικῆς Φρουρᾶς) εἶχαν ἀναπτυχθῆ γύρω ἀπὸ τὴν περιοχὴ τῶν ἐπιχειρήσεων, «μαρτυρῶντας» πὼς ἀνέμεναν ἐκτεταμένες ἀντενέργειες -ἔως καὶ πόλεμο-  ἀπὸ τὴν Τουρκία. Ἡ ἐπιχείρησις, καθαρὰ πολεμικὴ κι ὄχι ἀστυνομική, ἦταν μὲν καλὰ προετοιμασμένη, ἀλλὰ ἰδιαιτέρως σκληρή. Κατόπιν τούτων τῶν γεγονότων ἡ ἀντίδρασις τῆς Τουρκίας ἦταν ἀναμενομένη. Ἡ (τεχνητὴ) «Ἐθνικὴ περιπέτεια» (κατὰ Καραμανλῆ) ἦταν γεγονὸς καὶ ὁ Παπαδόπουλος ἐκλήθη, κατόπιν ἑορτῆς, νὰ τὴν ἀντιμετωπίσῃ. Ὡς εἶχαν διαμορφωθῆ οἱ καταστάσεις καὶ ὁ Γρίβας θὰ ἀπεμακρύνετο ἐκ τῆς Κύπρου καὶ ἡ κυβέρνησις τῶν Συνταγματαρχῶν θὰ κλυδωνίζετο, ἀλλὰ καὶ τὰ «χέρια τοῦ Μακαρίου θὰ ἦσαν ἐλεύθερα»… (Σελίδες 99-103)
  • Στὶς 15 Νοεμβρίου 1967 ὁ Τοῦρκος ἐπιτετραμμένος τῆς Λευκωσίας ἐπέδωσε μήνυμα στὸν εἰδικὸ ἀντιπρόσωπο τοῦ ΟΗΕ καὶ στὸν διευθυντὴ τῆς UNFICYP καλῶντας τους νὰ ἐπέμβουν.
  • Στὶς 16 Νοεμβρίου 1967 ἡ τουρκικὴ ἀεροπορία ξεκίνησε παραβιάσεις τοῦ Κυπριακοῦ ἐναερίου χώρου, ὁ τουρκικὸς στόλος ἐξῆλθε τῶν Δαρδανελλίων καὶ στὴν Ἀλεξανδρέττα ἀποβατικὰ σκάφη καὶ τουρκικὸς στρατὸς προετοιμάζοντο γιὰ τὴν Κύπρο. Τουρκικὰ ἀντιτορπιλλικά, μὲ τὰ πυροβόλλα τους στραμμένα στὴν Κύπρο, ἐντοπίζονται ἀπὸ τὴν Ἐθνικὴ Φρουρά. Συγκαλεῖται ἡ Μεγαλη Ἐθνοσυνέλευσις στὴν Τουρκία καὶ ἀποφασίζεται κήρυξις πολέμου καὶ νὰ τεθοῦν αὐστηροὶ ὅροι στὴν Ἑλλάδα, ἐνᾦ τουρκικὸς ὄχλος εἶχε στὴν διάρκεια τῆς ἡμέρας λάβη μέρος σὲ διάφορα συλλαλητήρια. 
  • Στὶς 17 Νοεμβρίου 1967 ὁ Τσαγλαγιαγκὶλ ἐπέδωσε στὸν πρέσβυ τῆς Ἑλλάδος στὴν Ἄγκυρα τελεσίγραφο μὲ τὸ ὁποῖον ζητοῦσε νὰ ἀνακληθοῦν οἱ ἑλληνικὲς στρατιωτικὲς δυνάμεις ἀπὸ τὴν Κύπρο, νὰ ἀνακληθῇ ὁ Γρίβας, νὰ διαλυθῇ ἡ Ἐθνικὴ Φρουρὰ καὶ νὰ καταβληθοῦν ἀποζημιώσεις στοὺς Τουρκοκυπρίους.
  • Ἡ παρέμβασις τοῦ προέδρου τῶν ΗΠΑ Τζόνσον πρὸς Τουρκία, Ἑλλάδα καὶ Κύπρο ἦταν καθοριστικὴ καὶ ἀπεφασίσθη ἐκ τοῦ βασιλέως ἡ ἀνάκλησις τοῦ Γρίβα, ὁ ὁποῖος ἐθεωρεῖτο καὶ «ἐμπνευστὴς» τῆς κρίσεως.
  • Ἀλλεπάλληλα ὑπουργικὰ συμβούλια συνεκλήθησαν στὴν Ἀθήνα, γιὰ νὰ ἀντιμετωπισθῇ ἡ κρίσις ἀπὸ τὶς 17 Νοεμβρίου ἔως τὶς 26 Νοεμβρίου τοῦ 1967, ὑπὸ τὴν προεδρία τοῦ βασιλέως..
  • Στὶς 18 Νοεμβρίου 1967 (μέσῳ ΚΥΠ) ἐνημερώθη ἡ κυβέρνησις γιὰ τὴν ἰσχὺ τοῦ «Casus Beli». Τὴν ἰδίαν ἡμέρα ὁ Γρίβας, ἀντιλαμβανόμενος τὸ πῶς ἐπαγιδεύθη, προσεπάθησε νὰ «ἀπολογηθῇ» ματαίως.
  • Στὶς 19 Νοεμβρίου 1967 ὁ Γρίβας ἔφθασε στὴν Ἀθήνα, ἀλλά, ἀκόμη, ὅλα «κατεδείκνυαν» αὐτὸν ὡς κεντρικὸ ὑπαίτιον. Τὴν ἰδίαν ἡμέρα ἀπεφασίσθη ἀπὸ τὰ ὑπουργικὰ συμβούλια νὰ ἀποῤῥιφθῇ τὸ τουρκικὸ τελεσίγραφον, καθὼς ἐπίσης καὶ ἡ ἀνάθεσις τῆς Ἀρχιστρατηγίας στὸν Κωνσταντῖνο.
  • Στὶς 20 Νοεμβρίου ὁ (πιστὸς βασιλικὸς) Παναγιώτης Πιπινέλης ἀνέλαβε τὸ ὑπουργεῖον Ἐξωτερικῶν μὲ ἐντολὴ νὰ ἀποτρέψῃ τὸν πόλεμο. Οἱ δύο «τάσεις» τῶν πολεμικῶν συμβουλίων ποὺ ἐξακολουθοῦσαν ἦσαν: α. οὐδὲ μία ἀνάκλησις δυνάμεων (ἐκ τῶν Συνταγματαρχῶν Παπαδόπουλο, Παττακό, Μακαρέζο) καί, β. ἀποσόβησις μίας πολεμικῆς συῤῥάξεως ἀκόμη καὶ ἀνακαλῶντας ἑλληνικὲς δυνάμεις (βασιλικὴ μερίς, Κωνσταντῖνος, Κόλλιας, Πιπινέλης, ΓΕΕΘΑ).
  • Στὶς 21 Νοεμβρίου 1967 ἔγινε ἡ συνάντησις βασιλέως καὶ Τάλμποτ (πρέσβεως ΗΠΑ) καὶ ἐπηκολούθησε ἡ βασιλικὴ διαβεβαίωσις: «...ἡ Ἑλλὰς δὲν θὰ ἐξαπέλυε πρώτη ἐπίθεσιν ἐναντίον Τουρκικῶν ἀποβατικῶν δυνάμεων (στὴν Κύπρο)!…» κατεδείκνυε πὼς οἱ βασιλικὲς προθέσεις ἦσαν τέτοιες ποὺ θὰ ἄφηναν τὴν Κύπρο ἀνυπεράσπιστο…
  • Στὶς 22 Νοεμβρίου ὁ Τάλμποτ ἔθεσε πέντε σημεία γιὰ νὰ ἐπιτευχθῇ μία ἑλληνοτουρκικὴ συμφωνία. Μεταξὺ αὐτῶν ἀπαιτεῖτο νὰ ἀποσυρθοῦν τὰ στρατεύματα ἀπὸ τὴν Κύπρο. Ὁ Μακάριος ἐδέχθη (μὲ ἐπιφυλάξεις γιὰ προστασία καὶ ἀποζημιώσεις τῶν Τουρκοκυπρίων) ἀλλὰ ὁ Παπαδόπουλος τὰ ἀπέῤῥιψε, ἂν κι ἐγνώριζε πλέον σαφῶς τὴν μὴ ἑτοιμότητα τῆς χώρας γιὰ νὰ ἀντιμετωπίσῃ ἕναν πόλεμο, καθὼς ἐπίσης καὶ τὴν ἀμυντικὴ «γύμνια» τῆς Κύπρου.
  • Στὶς 23 Νοεμβρίου 1967, οἱ πιέσεις τῶν ΗΠΑ πρὸς Ἀθήνα καὶ Ἄγκυρα γιὰ ἀπομάκρυνσιν στρατιωτικῶν δυνάμεων ἐξακολουθοῦσαν. Ὁ Κωνσταντῖνος ἐπανέλαβε πὼς δὲν θὰ ἀντιδροῦσαν σὲ εἰσβολὴ τῶν Τούρκων (στὴν Κύπρο) οἱ Ἕλληνες.
  • Οἱ διαβουλεύσεις ἐξακολουθοῦσαν ἀλλὰ στὶς 24 Νοεμβρίου 1967 οἱ οἰκογένειες τοῦ προσωπικοῦ τῆς πρεσβείας τῶν ΗΠΑ, καθὼς καὶ ὅλοι οἱ Ἀμερικανοὶ πολῖτες, ἀπεμακρύνοντο ἀπὸ τὴν Λευκωσία. Βρεταννοὶ καὶ μέλη τῆς UNFICYP μετεκινοῦντο σὲ «οὐδέτερες περιοχές» (σελίδες 107-123).
  • Στὶς 26 Νοεμβρίου, σὲ εὑρύτατο ὑπουργικὸν συμβούλιον, καταγράφεται ἡ δυναμικὴ τῶν ἑλληνικῶν Ἐνόπλων Δυνάμεων σὲ Ἑλλάδα καὶ Κύπρο, καθὼς ἐπίσης ἔγινε καὶ ἀναγκαία σύγκρισις μὲ τὶς ἀντίστοιχες τουρκικὲς δυνάμεις. Ἔγινε ἀντιληπτὸ πὼς ἡ Τουρκία θὰ εἶχε σαφὲς πλεονέκτημα ἀεροναυτικῶς στὴν Κύπρο καὶ σὲ νησιὰ τοῦ Ἀνατολικοῦ Αἰγαίου, ἀλλὰ ὄχι στὸν Ἕβρο. Ἔκθεσις τῆς ΚΥΠ κατεδείκνυε ὅμως πὼς ὁ ἀληθὴς στόχος τῆς Τουρκίας ἦσαν τὰ νησιὰ τοῦ Ἀνατολικοῦ Αἰγαίου καὶ πὼς ἡ Κύπρος θὰ ἐχρησιμοποεῖτο ὡς «μέσον ἀπασχολήσεως». Βασιλεύς, Πιπινέλης καὶ Κόλλιας ζητοῦσαν νὰ ἀνακληθοῦν ἑλληνικὲς στρατιωτικὲς δυνάμεις ἀπὸ τὴν Κύπρο, ὁ Σπαντιδάκης συμφωνοῦσε μὲν ἀλλὰ ζητοῦσε νὰ ξεκινήσῃ γενικὴ ἐπιστράτευσις καὶ οἱ στρατιωτικοὶ διαφωνοῦσαν. Ἡ τελικὴ ἀπόφασις ἀνακλήσεως τῆς «Μεραρχίας» ἐλήφθη ἐκ τοῦ βασιλέως (ὡς Ἀρχιστρατήγου), παρὰ τὶς ἀντιῤῥήσεις Παπαδοπούλου (σελίδες 129-133), ὁ ὁποῖος τελικῶς ἐδέχθη κατόπιν τῶν πιέσεων ποὺ τοῦ ἠσκήθησαν. Ἡ ἀπόφασις ἀνακλήσεως τῆς «Μεραρχίας» ἐλήφθη ἐκ τοῦ βασιλέως ὡς Ἀρχιστρατήγου.
  • Στὶς 27 Νοεμβρίου 1967 ὁ Σάιρους Βᾶνς ἐπεσκέφθη τὴν Ἄγκυρα καὶ στὶς 28 Νοεμβρίου ἐπέστρεψε στὴν Ἀθήνα, ἔχοντας στὶς «ἀποσκευές» του ἕνα προσχέδιον τεσσάρων παραγράφων. Κυριοτέρα ἀπαίτησις ἡ ἀπόσυρσις (ἐντὸς 45 ἡμερῶν) τῶν ἑλληνικῶν καὶ τουρκικῶν (ἐπὶ πλέον τῶν διεθνῶν συμφωνιῶν) Ἐνόπλων δυνάμεων ἐκ τῆς Κύπρου. Ἡ ἐπικειμένη διάλυσις τῆς Ἐθνικῆς Φρουρᾶς ἐπίσης ἀπαιτεῖτο κατ’ ἀντιστοιχίαν τῆς τουρκικῆς ΤΝΤ.
  • Στὶς 29 Νοεμβρίου 1967 ὁ Βᾶνς μετέβη στὴν Λευκωσία γιὰ συνομιλίες μὲ τὸν Μακάριο (ἔως τὶς 4 Δεκεμβρίου τοῦ 1967), ὁ ὁποῖος ἰσχυρίσθη πὼς «…ἡ Κύπρος μολύνεται ἀπὸ τὴν παρουσία ξένων στρατευμάτων», ζητῶντας νὰ ἀποστρατιωτικοποιηθῇ πλήρως ἡ νῆσος (ἀπὸ ΕΛΔΥΚ καὶ ΤΟΥΡΔΥΚ). Ἀρχικῶς δὲ ἠρνεῖτο νὰ διαλυθῇ ἡ Ἐθνικὴ Φρουρά, ἀλλὰ στὴν συνέχεια ἐδέχετο νὰ διαλυθῇ καὶ ἡ Ἐθνικὴ Φρουρά.
  • Ἐπίσης, στὶς 29 Νοεμβρίου τοῦ 1967 στὴν ἐφημερίδα «Le Monde», ὁ Καραμανλῆς ἐδήλωνε πὼς «ὅλα ἐγίνοντο σύμφωνα μὲ τὸ πλάνο»», αὐτοπαρουσιάζετο ὡς «εἰρηνευτὴς» καὶ κατέληγε πὼς πρέπει νὰ διαδεχθῇ τὴν ὑπάρχουσα κυβέρνησιν μία …δική του, ἀντιστοίχων δυνατοτήτων κι ἐξουσιῶν (σελ. 137).
  • Στὶς 3 Δεκεμβρίου 1967 ὁ γ.γ. τοῦ ΟΗΕ Θᾶν «ἔκλεινε» τὸ ἐνδεχόμενον τοῦ πολέμου. Ταὐτοχρόνως ἀρχίζει νὰ «ξεδιπλώνεται» ἡ παγίδευσις Γρίβα στὰ μάτια τῆς κυβερνήσεως.
  • Ἐν μέσῳ ὅλης αὐτῆς τῆς κρίσεως ὁ Παπαδόπουλος ἐπιτυγχάνει νὰ παραμείνουν στὴν Κύπρο οἱ Ἕλληνες ἀξιωματικοὶ καὶ ὁ ὁπλισμὸς τῆς ΕΛΔΥΚ/Μ.
  • Στὶς 13 Δεκεμβρίου 1967 ἐκδηλώνεται τὸ «βασιλικὸ κίνημα», δίχως νὰ κληθῇ ὁ Καραμανλῆς, μὲ ἀποτέλεσμα τὴν ἔξοδο/φυγὴ Κωνσταντίνου καὶ τὴν ἀπομάκρυνσιν τῶν βασιλικῶν ἀπὸ τὶς κυβερνητικὲς θέσεις (σελ. 139).
  • Ἡ θωράκισις τῆς Κύπρου, καθὼς φυσικὰ καὶ τῶν νήσων τοῦ Ἀνατολικοῦ Αἰγαίου, ἐπ΄ ἀφορμῆς αὐτῆς τῆς «κρίσεως» ξεκίνησε ἐπισήμως.

Ἡ (σχετικῶς) ἀναλυτικὴ παρουσίασις τῶν γεγονότων νομίζω πὼς εἶναι ἀναγκαία γιὰ νὰ κατανοήσουμε τοὺς διαφόρους μηχανισμούς, τὶς ἀτομικὲς (καὶ ὄχι μόνον) στοχεύσεις τῶν μετεχόντων, καθὼς φυσικὰ καὶ τὸ ποιοὶ ἐξυπηρετήθησαν ἀπὸ ὅλες αὐτὲς τὶς τακτικές.

Σήμερα, 53 σχεδὸν χρόνια μετά, σὲ ἔναν βαθμὸ μποροῦμε νὰ διακρίνουμε τὰ λάθη, τὶς ὀλιγωρίες καὶ τὶς προδοσίες ἐκείνης τῆς περιόδου. Οἱ δὲ μεταγενέστερες ἐξελίξεις, ἂν καὶ πράγματι ἦσαν τέτοιες ποὺ ἐπέτρεπαν στὴν Κύπρο νὰ ἀποτρέψῃ τὴν εἰσβολή, ὄχι μόνον λόγῳ ἐξοπλισμοῦ της ἀλλὰ καὶ λόγῳ ἱκανῶν δυνάμεων καὶ ἀμυντικοῦ σχεδιασμοῦ, οὐδέποτε ἐτεθησαν σὲ ἐφαρμογὴ μὰ καὶ οὐδέποτε ἐρευνήθησαν, ἐπισήμως, τὰ αἴτια τῆς (ὄχι καὶ τόσο …τυχαίας) καταστροφῆς. Ἡ μὴ ἐφαρμογὴ τῶν σχεδίων ἀμύνης δέ, κατ’ ἐμέ, ἀποτυπώνεται πλήρως στὸ καραμανλικὸ (καὶ παπανδρεϊκὸ» «ἡ Κύπρος κεῖται μακράν».

Ὁ «φάκελλος τῆς Κύπρου» ἦταν ἐπίσης μία παρῳδία, τὸ καθεστὼς Ἰωαννίδου (πού, προσφάτως, ἀπὸ τὶς δηλώσεις-ἔρευνες τοῦ Μίμη Ἀνδρουλάκη, ἀπεκαλύφθη πὼς ἦταν ῥωμανιώτης ἐβραῖος) ποὺ ἀνέτρεψε τὸ καθεστὼς Παπαδοπούλου, στὶς συλλογικὲς συνειδήσεις μας «συνεχωνεύθη» ὡς ἕνα καὶ τὸ αὐτόν, γιὰ λόγους ἐξυπηρετήσεως τῆς προπαγανδιστικῆς μηχανῆς. Ὁπωσδήποτε ὅμως, κρίνοντας ἐκ τῶν ἀποτελεσμάτων, δυνάμεθα ἐπὶ τέλους νὰ κατανοήσουμε πὼς ἐὰν ἡ ἐθνικὴ τραγῳδία δὲν ὑφίστατο, οὐδέποτε θὰ «δικαιολογεῖτο» ἡ «μεταπολίτευσις» καὶ οὐδέποτε θὰ ἀπετολμᾶτο, τοὐλάχιστον σὲ ἀμυντικὰ καὶ ἐθνικὰ ζητήματα, ἀποδόμησις Παπαδοπούλου.

Ὡς μὴ στρατιωτικὸς εἶναι ἀδύνατον νὰ κρίνω, νὰ ζυγίσω καὶ νὰ ἐκτιμήσω τὸ ἐὰν ὅλη ἡ προετοιμασία τῆς χώρας γιὰ νὰ ἀντιμετωπίσῃ τουρκικὲς ἀπειλὲς ἦτο καὶ ἡ καλλιτέρα δυνατή. Μπορῶ ὅμως νὰ κατανοήσω πὼς αὐτὲς ἀκριβῶς οἱ προεργασίες, ἀκόμη καὶ σήμερα, συντηροῦν σὲ ἀξιοπρεπὲς ἐπίπεδον τὶς Ἔνοπλες Δυνάμεις μας.

Τέλος… Δὲν εἶναι εὔκολο βέβαια νὰ ἀσπασθοῦμε πλήρως τὶς ὅποιες ἰδέες τοῦ Μάνου, ποὺ «δομοῦνται» ἐκ τῶν συμπερασμάτων του, ἀλλὰ σαφῶς εἶναι πανεύκολο νὰ διακρίνουμε, μέσα ἀπὸ τὶς δημοσιευμένες ἔρευνές του, τὴν συνέπειά του καὶ τὸ ἀποδεικτικὸ ὑλικὸ ποὺ παραθέτει. Προσωπικῶς τὸν ἐκτιμῶ βαθύτατα καὶ πρὸς τοῦτον μὲ συνέπεια κι ἐγώ, ἀπὸ τὴν πλευρά μου, μελετῶ τὶς ἐπίπονες μελέτες του καί, κατὰ περίπτωσιν, παρουσιάζω κάποιες ἐξ αὐτῶν. Πιστεύω δὲ πὼς ἀκριβῶς αὐτὴ ἡ ἔρευνα τοῦ Μάνου εἶναι ἱκανὴ κι ἀναγκαία γιὰ νὰ μᾶς ἀποκαλύψῃ, σὲ μεγάλον βαθμό, τὸ ποιοὶ ἦσαν ποιοί, τὸ τί εἶναι αὐτὸ ποὺ φαίνεται μὰ κυρίως τὸ τί δὲν εἶναι αὐτὸ ποὺ φαίνεται.

Σήμερα καλούμεθα νὰ «πληρώσουμε» γιὰ  παραλείψεις, δολιοφθορὲς καὶ ἀποφασεις ποὺ συνέβησαν καθ’ ὅλην τὴν διάρκεια τῆς Μεταπολιτεύσεως. Αὐτὸ ὅμως ποὺ προέχει ὅλων εἶναι τὸ νὰ κρίνουμε καὶ νὰ διακρίνουμε, ἀπὸ κάθε ἱστορικὴ περίοδον, ποιὰ ἦσαν τὰ ἀληθῆ ὀφέλη καὶ ποιὰ τὰ ψευδῆ. Ἀφήνοντας λοιπὸν στὴν ἄκρη τὶς ἀπόψεις μας ἂς χρησιμοποιήσουμε κι αὐτὸ τὸ δημοσιευμένο ἐρευνητικὸ ὑλικὸ γιὰ νὰ ἐμπλουτίσουμε τὶς γνώσεις μας καὶ νὰ καθάρουμε τὴν κριτική μας ἱκανότητα. Ἴσως νὰ μὴ διακρίνουμε λύσεις μέσα σὲ ὅλα αὐτὰ ποὺ συνέβησαν, μά, ὁπωσδήποτε θὰ διακρίνουμε ἄλλες ὁπτικές, ἄλλες τακτικὲς καὶ ἄλλες στοχεύσεις. Τὸ «ζύγισμα» ποὺ θὰ προκύψη εἶναι μία ἀπολύτως ἀτομικὴ διερεύνησις.Ἐὰν λοιπόν, τώρα, λόγῳ τῆς χρονικῆς ἀποστάσεως, καταφέρουμε νὰ μελετήσουμε τὰ γεγονότα, δίχως παρωπίδες καὶ ἀγκυλώσεις, ἕνα εἶναι βέβαιον: θὰ κατανοήσουμε, τοὐλάχιστον, τὰ (παρασκηνιακὰ) αἴτια τῶν σημερινῶν καταστάσεων. Αὐτὸ ἀρκεῖ γιὰ ἀρχή…

Φιλονόη

*  Τὸ Ἑλληνοτουρκικὸν Πρωτόκολλον, ὑπογραφὲν στὶς 20 Δεκεμβρίου 1968, στὴν Ἄγκυρα, ὡς ἀποτέλεσμα τῶν συμφωνιῶν περὶ τῆς καλῆς γειτονίας. Τὸ ἐν λόγῳ Πρωτόκολλον ἀνεγνώριζε «τουρκικὴ μειονότητα» στὴν Θρᾴκη καὶ εἶναι ἕνα ἀπὸ ἐκεῖνα τὰ στοιχεία ποὺ ἐπάνω τους ἑδράζεται ἡ «ἑλληνοτουρκικὴ φιλία». Οἱ ἐνέργειες τῶν κυβερνήσεων Παπαδοπούλου ὅμως δὲν εἶναι ἀσύνδετες ἐκ τῶν παρελθουσῶν ἐνεργειῶν ἄλλων κυβερνήσεων, συμπεριλαμβανομένων καὶ τῶν σχετικῶν ἐνεργειῶν τῆς κυβερνήσεως Μεταξᾶ.
Ἡ μεταφορὰ ἐκ τοῦ βιβλίου τοῦ Ν. Παναγιωτίδου, σ.σ. 235-242.
Μεταγράφω σὲ πολυτονικό, σεβομένη τὴν ἀρχικὴ γλῶσσα του.

Τὸ Ἑλληνοτουρκικὸ μορφωτικὸ πρωτόκολλον τῆς 20-12-1968

II. ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟ 334

III. Συνεδριάσεις τῆς Ἑλληνοτουρκικῆς Μορφωτικῆς Ἐπιτροπῆς ἐν Ἀγκύρᾳ καὶ Ἀθήναις.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Συμφώνως πρὸς τὰς προτάσεις τάς περιλαμβανομένους ἐν τῇ ἐκθέσει τῶν ἀντιπροσώπων τῆς Ἑλληνικῆς καὶ τῆς Τουρκικὴς Κυβερνήσεως, καὶ ἐγκριθείσης ὑπὸ τῶν Ὑπουργῶν Ἐξωτερικῶν τῶν δύο χωρῶν κατὰ τὴν ἐν Λονδίνῳ συνάντησιν αὐτῶν τῇ 27 Ἰουνίου 1968, ἡ ὑπὸ τῆς Ἑλληνοτουρκικῆς Μορφωτικῆς Συμφωνίας τῆς 20ης Ἀπριλίου 1951 προβλεπομένη Μικτὴ Ἐπιτροπὴ συνῆλθε διαδοχικῶς ἐν Ἀγκύρᾳ ἀπὸ τῆς 21ης Ὀκτωβρίου μέχρις τῆς 9ης Νοεμβρίου 1968, καὶ ἐν Ἀθήναις ἀπὸ τῆς 11ης μέχρι τῆς 20ης Δεκεμβρίου 1968.

Κατὰ τὰς ἐργασίας αὐτῆς ἡ Ἐπιτροπὴ ἐξέφρασεν τὴν ἐκτίμησιν αὐτῆς διὰ τάς ἀμφοτέρωθεν μέχρι σήμερον καταβληθείσας προσπαθείας ἐπὶ τῷ τέλει ἐξασφαλίσεως εἰς τὰς δύῳ μειονότητας τῶν συνθηκῶν καὶ τῶν μέσων καλλλιτέρας καὶ συγχρονισμένης ἐκπαιδεύσεως. Ἐν τῷ πνεύματι τῶν ἐν τῇ ἐκθέσει τῶν δύο ἀντιπροσώπων καθοριζομένων ἀρχῶν ἡ Ἐπιτροπὴ ἐκφράζει τὴν ἐλπίδα ὅτι ἐν ὅψει τοῦ ἰδιαιτέρου χαρακτῆρος τῆς μειονοτικῆς ἐκπαιδεύσεως, αἱ κατωτέρω διατυπούμεναι συστάσεις θέλουσιν ἀμφοτέρωθεν ἐφαρμοσθῇ ἐν πνεύματι καλῇς θελήσεως.

 Ἡ Ἐπιτροπὴ ὑπογραμμίζει ἐξ ἅλλου τὴν σπουδαιότητα ᾖν ἐνέχει διὰ τὰ δύο Μέρη ἡ ἐκ τοῦ σύνεγγυς παρακολούθησις τῆς ἐφαρμογῆς τῶν κατωτέρῳ συστάσεων, καὶ συνομολογεὶ ὅτι ἑκάτερον τῶν Μερῶν θὰ εἶχε πάντοτε τὴν εὐχέρειαν ὡς εἰσηγηθῇ διὰ τῶν καταλλήλων μέσων ἀναθεωρήσεις τῶν συστάσεων καθ’ ὅσον ἀφορᾷ εἰς τάς λεπτομερείας τῆς ἐφαρμογῆς αὐτῶν.

  Ἐκφράζει τὴν πεποίθησιν ὅτι αἱ συστάσεις αὗται δὲν εἶναι φύσεως εὐνοούσης μίαν μειονότηταν ἐπὶ ζημίῳ τῆς ἑτέρας, καὶ ὑπογραμμίζει τὴν σημασίαν τοῦ κατὰ τὴν ἐφαρμογὴν αὐτῶν σεβασμοῦ τῆς ἀρχῆς τῆς ἀμοιβαιότητος.

Ἡ Ἐπιτροπὴ υἱοθέτησε τάς ἀκολούθους συστάσεις:

1. ΜΕΙΟΝΟΤΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ
Ἡ Ἐπιτροπὴ συνιστᾶ ὅπως τὸ ὑφιστάμενον καθεστὼς ἐν τῷ θέματι τῆς χρήσεως ἐν ταῖς μειονοτικαὶς σχολαῖς τῆς μειονοτικὴς καὶ τῆς ἐπισήμου γλώσσης, ἐξακολούθησῃ ἐφαρμοζόμενον ἐν τῷ μέλλοντι ὡς καὶ κατὰ τὸ παρελθόν.
Εἰδικότερον:
α) Τὰ μέχρι σήμερον εἰς τὴν ἐπίσημον γλῶσσαν διδασκόμενα μαθήματα θὰ διδάσκωνται καὶ ἐν τῷ μέλλοντι εἰς τὴν αὐτὴν γλῶσσαν.
 β) Ἡ διδασκαλία πάντων τῶν ἄλλων μαθημάτων θὰ γίνεται εἰς τὴν μειονοτικὴν γλῶσσαν ἄνευ ἐξαιρέσεως.
 γ) Ἐν σχέσει πρὸς τὰς προηγουμένας διατάξεις, ἡ Ἐπιτροπὴ συνιστᾶ τὴν διὰ τῆς διπλωματικὴῆς ὁδοῦ ἀνταλλαγὴν καταλόγων τῶν ἐν ταῖς ἀντιστοίχοις μειονοτικαὶς σχολαῖς εἰς τὴν ἐπίσημον καὶ μειονοτικὴν γλῶσσαν διδασκομένων μαθημάτων. Εἰς τοὺς καταλόγους τούτους θὰ ἐμφαίνηται ὁ ἐν ἑκάστῃ τάξει τῶν μειονοτικῶν σχολῶν τῶν διαφόρων βαθμῶν ἀριθμὸς ὡρῶν τῶν μαθημάτων.

    2. Ὑπὸ τὴν ἐπιφύλαξιν τῶν διατάξεων τοῦ ἐδαφίου (α) τῆς παραγράφου (1), ἡ ὑπὸ τῶν μαθητῶν καὶ τῶν διδασκόντων ἐν ταῖς σχολαῖς χρῆσις τῆς μειονοτικῆς γλώσσης θὰ ἐπιτρέπηται ἄνευ περιορισμοῦ εἰς πᾶσαν ἄλλην περίπτωσιν ὡς εἰς τὰ διαλείμματα, σχολικὰς δραστηριότητας, διαλέξεις, συμβούλια διδασκόντων.

II. ΕΠΟΠΤΙΚΟΝ ΥΛΙΚΟΝ

3. Συμφώνως τῇ ἥδη ἐν Βιέννῃ μεταξὺ τῶν ἀντιπροσώπων τῶν δύο χωρῶν συναφθείσῃ συμφωνίᾳ, (Ἔκθεσις Βιέννης, κεφάλαιον II παράγραφος 7), ἡ Ἐπιτροπὴ συνιστᾶ ὅπως ἡ χρῆσις τοῦ εἰς τὴν μειονοτικὴν γλῶσσαν ἐποπτικοῦ ὑλικοῦ εἶναι κατόπιν ἐλέγχου ἀπεριορίστως ἐλευθέρα ἐν ταῖς μειονοτικαὶς σχολαῖς κατὰ τὴν διδασκαλίαν τῶν εἰς τὴν γλῶσσαν ταύτην διδασκομένων μαθημάτων.

4. Ἡ Ἐπιτροπὴ συνιστᾶ τὴν ἀκόλουθον διαδικασίαν διὰ τὴν ἀποστολήν, τὸν ἔλεγχον, καὶ τὴν εἰς τάς σχολὰς διανομὴν τοῦ ὑπὸ τῶν δύο Μερῶν χορηγουμένου ἐποπτικοῦ ὑλικοῦ:
α) Τὰ δύο Μέρη θὰ ὑποβάλλωσιν διὰ τῆς διπλωματικῆς ὁδοῦ εἰς τὴν ἔγκρισιν τῶν ἑκατέρωθεν ἁρμοδίων Ἀρχῶν τὸν κατάλογον καὶ δύο δείγματα τοῦ ἐποπτικοῦ ὑλικοῦ. Τὰ δύο Μέρη θὰ δύνανται ταυτοχρόνως νὰ διατυπώσωσιν εὐχὰς ὅσον ἀφορᾷ εἰς τὴν διανομὴν τοῦ ὑλικοῦ τούτου. Ἡ σχετικὴ ἀπόφασις τῶν Ἀρχῶν δέον να ἀνακοινωθῇ εἰς τὸ ἐνδιαφερόμενον Μέρος ἐντὸς προθεσμίας ἐνὸς μηνὸς ἀπὸ τῆς λήψεως τοῦ καταλόγου καὶ τῶν δειγμάτων.
β) Τὰ δύο Μέρη θὰ ἀποστέλλωσιν εἰς τάς οἰκείας Προξενικὰς αὐτῶν Ἀρχὰς τὸ ἐν τοῖς ἐγκριθεῖσι καταλόγοις ἐμφαινόμενον ὑλικόν.
γ) Τὰ Προξενεῖα θὰ παραδίδωσιν εἰς τάς ἁρμοδίας Ἀρχὰς πρὸς διανομὴν τὸ περὶ οὗ πρόκειται ὑλικόν. Αἱ ῥηθεῖσαι Ἀρχαὶ ὑποχρεοῦνται νὰ προβαίνωσιν εἰς τὴν διανομὴν τοῦ ὑλικοῦ πρὸς πάσας τάς μειονοτικὰς σχολὰς ἄνευ οἰασδήποτε ἐξαιρέσεως.
δ) Ὁ συμφώνως πρὸς τὸν κατάλογον ἔλεγχος, καὶ ἡ εἰς τάς σχολὰς παράδοσις τοῦ φέροντος τὴν σφραγῖδα τοῦ ἐλέγχου ὑλικοῦ θὰ συντελῶνται ὑπὸ τῶν ἁρμοδίων Ἀρχῶν ἐντὸς ἑνός, τὸ βραδύτερον, μηνὸς καὶ ὁ πίναξ διανομῆς θὰ ἀποστέληται εἰς τὸ ἐνδιαφερόμενον Μέρος.

5. Αἱ ἐν τῇ προηγουμένῃ παραγράφῳ ἀναφερόμεναι προθεσμίαι θὰ ἰσχύσωσι ἐπ’ ἀμοιβαιότητι.

III. ΣΧΟΛΙΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΑΙ

6. Συμφώνως τῇ ἐκθέσει τῶν ἀντιπροσώπων τῶν δύο Κυβερνήσεων ἡ Ἐπιτροπὴ συνιστᾶ ὅπως ἐπιτραπῇ ἡ κατάρτισις βιβλιοθηκῶν τάξεων καὶ βιβλιοθηκῶν σχολείων καὶ ἐνθαῤῥυνθῇ ὁ ἐμπλουτισμὸς τῶν ἥδη ἐν ταῖς μειονοτικαὶς σχολαῖς ὑφισταμένων βιβλιοθηκῶν.

7. Ἐπὶ τῷ τέλει ἐξασφαλίσεως τῆς βάσεως τῆς ἀμοιβαιότητος καλῆς ἐφαρμογῆς τῆς συστάσεως ταύτης τὰ δύο Μέρη θὰ συμμορφωθῶσι πρὸς τὴν ἀκόλουθον διαδικασίαν:
  α) Οἱ κατάλογοι καὶ ἕν ἀντίτυπον τῶν διὰ τάς περὶ ὧν πρόκειται βιβλιοθήκας προτεινομένων βιβλίων δέον νὰ ὑποβάλλῳνται εἰς τὴν ἔγκρισιν τῶν ἀντιστοίχων ἁρμοδίων Ἀρχῶν ὑπὸ τῶν Διευθυντῶν τῶν μειονοτικὼν σχολῶν ἤ, ἐν ἀπουσίᾳ αὐτῶν, ὑπὸ τῶν ἀναπληρωτῶν αὐτῶν.
β) Ἐντὸς ἑνός, τὸ βραδύτερον, μηνός, αἱ Ἀρχαὶ αὗται ὀφείλουσι νὰ ἀνακοινῶσιν ἐγγράφως τάς ἀποφάσεις αὐτῶν εἰς τοὺς Διευθυντὰς τῶν σχολῶν ἤ τοὺς ἀναπληρωτὰς αὐτῶν.

8) Πλήρης κατάλογος πάντων τῶν βιβλίων τῶν ἥδη ὑφισταμένων Βιβλιοθηκῶν σχολῶν καὶ τάξεων θὰ ὑποβληθῆ ὑπὸ τῶν Διευθυντῶν τῶν μειονοτικῶν σχολών εἰς τὴν ἔγκρισιν τῶν ἁρμοδίων Ἀρχῶν. Αἱ Ἀρχαὶ αὗται θὰ προβῶσιν εἰς τὴν κατὰ τρόπον κατάλληλον καὶ πρακτικὸν ἐξέτασιν τῶν βιβλίων καὶ θὰ ἀνακοινώσωσι τὸ ταχύτερον, ἐγγράφως, τὰς ἀποφάσεις αὐτῶν εἰς τοὺς Διευθυντὰς τῶν σχολῶν. Ἐν πάσῃ περιπτώσει ἡ ἐξέτασις αὕτη δὲν θὰ κωλύη τὴν ἐλευθέραν εἰς τάς Βιβλιοθήκας ταύτας προσέλευσιν τῶν διδασκόντων καὶ τῶν μαθητῶν.

9. Τὰ δύο Μέρη δύνανται νὰ προβαίνωσιν εἰς δωρεὰς βιβλίων πρὸς τάς οἰκείας μειονοτικὰς σχολὰς μέσῳ τῶν Προξενείων των. Τὰ Προξενεῖα θὰ παραδίδωσι τὰ βιβλία ταῦτα εἰς τάς ἁρμοδίας Ἀρχὰς ἐπὶ τῷ τέλει ἐγκρίσεως καὶ διανομῆς, συντελεστέας ἐντὸς διμήνου προθεσμίας. Τὰ δύο Μέρη δύνανται νὰ δηλώσωσι διὰ τῆς διπλωματικὴς ὁδοῦ τάς ἐπιθυμίας των καθ’ ὅσον ἀφορᾷ εἰς τὴν διανομήν τῶν βιβλίων τούτων. Ὁ πίναξ διανομῆς θὰ διαβιβάζηται εἰς τὸ ἐνδιαφερόμενον μέρος ἀμέσως μετὰ τὴν διανομὴν τῶν βιβλίων εἰς τάς μειονοτικὰς σχολάς.

10. Ἡ εἰς τάς Βιβλιοθήκας προσέλευσις θὰ εἶναι ἐλευθέρα διὰ τοὺς διδάσκοντας καὶ τοὺς μαθητάς.

IV. ΣΧΟΛΙΚΑ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΑ

11. Ἡ Ἐπιτροπὴ διαπιστεῖ μεθ’ ἱκανοποιήσεως ὅτι τὰ δύο Μέρη συνεμορφώθησαν ἤδη ἐν εὑρεῖ μέτρῳ πρὸς τάς προτάσεις τῆς ἐκθέσεως τῆς Βιέννης σχετικῶς πρὸς τὰ ἐπειγόντως ληφθέντα μέτρα πρὸς ἐξεύρεσιν προσωρινῆς λύσεως τοῦ ζητήματος τῶν σχολικῶν βιβλίων.
  Κατὰ τὴν μεταγενεστέραν ἐφαρμογὴν τῶν ἐπειγόντων μέτρων, τὰ δύο Μέρη θὰ καταβάλλῳσιν ἐπιμέλειαν ὅπως μὴ δυσχερανθῇ ἡ ἐν ταῖς μειονοτικαῖς σχολαῖς διδασκαλία.
   Πρὸς συμπλήρωσιν τῆς ἐφαρμογῆς τῶν προτάσεων τούτων ἡ Ἐπιτροπὴ συνιστᾶ τὰ ἀκόλουθα:

12.  α) Αἱ δύο Ἀντιπροσωπεῖαι ὑπέβαλον εἰς τὴν Ἐπιτροπὴν τοὺς συννημμένους καταλόγους ἐγχειριδίων. Δύο ἀντίτυπα τῶν ἐν τοῖς καταλόγοις ἐμφαινομένων ἐγχειριδίων δέον νὰ παραδοθῶσι τὸ ταχύτερον διὰ τῆς διπλωματικῆς ὁδοῦ. Οἱ κατάλογοι οὗτοι περιλαμβάνουσι τὴν κατηγορίαν τῶν σχολῶν, τάς τάξεις, καὶ τὰ μαθήματα διὰ προορίζονται τὰ ἐγχειρίδια.
   β) Τὰ δύο Μέρη ὀφείλουσι νὰ ἀνακοινώσωσιν ἀντιστοίχως τάς ἀποφάσεις αὐτῶν μέχρι τέλους Φεβρουαρίου 1969. Ἐντὸς τῆς αὐτῆς προθεσμίας τὰ δύο Μέρη δύνανται νὰ προτείνωσι τροποποιήσεις ἐν τοῖς ἐγχειριδῖοις ὧν τὰ σημερινὰ κείμενα δεν θεωροῦνται ἀποδεκτά.
  γ) Τὸ σύμφωνον πρὸς τάς προταθείσας τροποποιήσεις κείμενον τῶν ἐγχειριδίων τούτων δέον νὰ παραδοθῇ διὰ τῆς διπλωματικῆς ὁδοῦ εἰς τὸ ἐνδιαφερόμενον Μέρος μέχρι τέλους Μαΐου 1969, καὶ ἡ ὁριστικὴ ἔγκρισις τῶν ἐγχειριδίων τούτων δέον νὰ  δοθῇ μέχρι τέλους τοῦ σχολικοῦ ἔτους 1968-69.
  δ) Τυπικοὶ κατὰ τὴν διαδικασίαν ταύτην ἐλλείψεις θὰ εἶναι ἑκατέρωθεν ἀνεκταί, τοιαῦται δ’ ἐλλείψεις δέον ὅπως μὴ παρακωλύωσι τὴν ταχεῖαν περαίωσιν τῶν διατυπώσεων.

  13. Χάριν τῆς καλῆς λειτουργίας τῆς διδασκαλίας ἐν ταῖς μειονοτικαῖς σχολαῖς, τὰ δύο Μέρη ὀφείλουσι νὰ μὴν ἀπαγορεύσωσι, μέχρι τῆς, κατὰ τὴν προηγουμένην παράγραφον, ὁριστικῆς ἐγκρίσεως, τὴν χρῆσιν τῶν ἥδη ἐγκεκριμένων ἢ ἀνεκτῶν ἐγχειριδίων.

  14. Εἰς ἧν περίπτωσιν χειρόγραφα ἐγχειριδίων ἔχουσιν ὑποβληθῇ εἰς τὴν ἔγκρισιν τῶν ἁρμοδίων Ἀρχῶν, ἡ ἔγκρισις αὕτη θὰ χορηγηθῆ ἐντὸς δεκαημέρου ἀπὸ τῆς ὑπογραφῆς τοῦ παρόντος πρωτοκόλλου. Ἅμα τῇ ἐκτυπώσει τῶν περὶ ὢν πρόκειται χειρογράφων, τὰ βιβλία θέλουσιν ὑποβληθῇ ὑπὸ τὴν ὁριστικὴν αὐτῶν μορφὴν εἰς τὰς ἁρμοδίας Ἀρχὰς πρὸς ἔλεγχον τοῦ περιεχομένου αὐτῶν, καὶ χορήγησιν τῆς ἀδείας χρησιμοποιήσεώς των. Ὁ ἔλεγχος ὀφείλει νὰ περαιωθῇ, καὶ ἡ ἄδεια νὰ χορηγηθῇ ἐντὸς προθεσμίας εἴκοσιν ἡμερῶν, ἀπὸ τῆς ὑποβολῆς τῶν περὶ ᾦν πρόκειται βιβλίων. Ἡ ἄδεια θέλει ἀνακοινωθῇ ἐγγράφως εἰς τοὺς Διευθυντὰς τῶν ἐνδιαφερομένων μειονοτικῶν σχολῶν, καὶ τὸ ἐνδιαφερόμενον Μέρος θέλει ἐνημερωθῇ σχετικῶς.
Εἰς περίπτωσιν καθ’ ἧν τὰ ἐνδιαφερόμενα Μέρη θέλουσι προτείνει τὴν προσωρινὴν χρησιμοποίησιν ἐγχειριδίων τίνων διὰ διδακτικὴν ὕλην τὰ δι’ ᾖν ὁριστικὰ ἐγχειρίδια τελοῦσιν ὑπὸ ἐκτύπωσιν, τὰ δύο Μέρη θέλουσι διευκολύνει τάς διὰ τὴν ἔγκρισιν τῶν προσωρινῶν ἐγχειριδίων ἀπαιτουμένας διατυπώσεις.

    Χορηγηθείσης τῆς ἀδείας ταύτης, τοῦτο θέλει ἀνακοινωθῇ εἰς τοὺς Διευθυντὰς τῶν Σχολῶν ἐντὸς προθεσμίας 20 ἡμερῶν ἀπὸ τῆς παραδόσεως τῶν ἐγχειριδίων τούτων, καὶ τὸ ἐνδιαφερόμενον Μέρος θέλει σχετικῶς ἐνημερωθῇ.

15. Τὰ δύο Μέρη θὰ δύνανται, ὁσάκις ἤθελον κρίνει τοῦτο ἀναγκαῖον, νὰ προτείνωσι νέα ἐγχειρίδια (χειρόγραφα ἢ ἔντυπα) διὰ διδακτέαν ὕλην διδασκομένην εἰς τὴν μειονοτικὴν γλῶσσαν.
Πρὸς τὸν σκοπὸν τοῦτον, καὶ συμφώνως πρὸς τὴν ὑπὸ τοῦ Πρωτοκόλλου τῆς Βιέννης δοθεῖσαν αὐτὴν ἐντολήν, ἡ Ἐπιτροπὴ συνιστᾶ, τὴν ἀκόλουθον διαδικασίαν διὰ τὴν ὑπὸ τῶν ἐνδιαφερομένων Μερῶν ἀποστολήν, τὸν ἔλεγχον καὶ τὴν διανομὴν τῶν εἰς μειονοτικὴν γλῶσσαν ἐγχειριδίων (χειρογράφων ἢ ἐντύπων), τῶν προοριζομένων διὰ χρῆσιν εἰς τάς μειονοτικὰς σχολάς:
  α) Τὰ ἐγχειρίδια ἢ τὰ χειρόγραφα τῶν ἐγχειριδίων θὰ ὑποβάλλωνται διὰ τῆς διπλωματικῆς ὁδοῦ εἰς τάς ἁρμοδίας Ἀρχὰς μέχρι τῆς 30ης Σεπτεμβρίου ἑκάστου ἔτους. Τὰ χειρόγραφα θὰ συνῳδεύονται ὑπὸ τῶν τυχὸν ἐν αὐτοῖς περιλαμβανομένων εἰκόνων.
  β) Τὰ ἐγχειρίδια καὶ τὰ χειρόγραφα οὐδὲν δέον νὰ περιλαμβάνωσι τὸ δυνάμενον νὰ παραβλάψῃ τάς μεταξὺ τῶν δύο χωρῶν σχέσεις. Αἱ ἁρμόδιαι Ἀρχαὶ θὰ δύνανται νὰ διαγράφωσι πᾶν ὅ,τι εἰς τὰ κείμενα τῶν χειρογράφων ἢ τάς εἰκόνας θὰ ἀντέκειτο πρὸς τὴν ἀρχὴν ταύτην.
  γ) Ἡ ἐξέτασις τῶν κειμένων δέον νὰ περαιωθῇ, καὶ τὸ ἀποτέλεσμα νὰ ἀνακοινωθῇ εἰς τὸ ἐνδιαφερόμενον Μέρος μέχρι τέλους Φεβρουαρίου τοῦ ἑπομένου ἔτους. Τὰ σημεῖα ὧν ζητεῖται ἡ ἀφαίρεσις θὰ ἐμφαίνωνται ἐν τῇ ἀνακοινώσει ταύτῃ.
  δ) Τὰ δύο Μέρη θὰ εἶναι ἐλεύθερα ὅπως ἀποβαίνωσιν εἰς τὴν ἐν τῇ ἰδίᾳ Χώρᾳ ἐκτύπωσιν τῶν εἰς τὴν γλῶσσαν αὐτῶν συντεταγμένων χειρογράφων.
ε) Δύο ἀντίτυπα τῶν ἐκτυπωθέντων βιβλίων θὰ ἀποστέλλωνται διὰ τῆς διπλωματικῆς ὁδοῦ πρὸς ὁριστικὴν ἔγκρισιν μέχρι τέλους τοῦ μηνὸς Ἰουλίου τοῦ αὐτοῦ ἔτους.
στ) Ἡ ὁριστικὴ ἔγκρισις δέον να ἀνακοινοῦται μέχρι τῆς 1ης Σεπτεμβρίου.
ζ) Τὰ ἐγκριθέντα βιβλία θὰ ἀποστέλλωνται μέσω τῶν οἰκείων Προξενείων εἰς τάς ἁρμοδίας Ἀρχάς, αἵτινες ἀφοῦ ἐπιθέσωσιν ἐπ’ αὐτῶν τὴν σφραγίδαν τοῦ ἐλέγχου, ὀφείλωσι νὰ θέτωσι ταῦτα εἰς τὴν διάθεσιν πασῶν τῶν μειονοτικῶν σχολῶν μέχρι τῆς 15ης Σεπτεμβρίου.

16. Ἡ ἐν τῇ προηγουμένῃ παραγράφῳ καθοριζομένῃ διαδικασία θὰ εἶναι δυνατὸν νὰ ἀναθεωρηθῇ, αἰτήσει ἑκατέρου τῶν Μερῶν, ἐπὶ τῷ τέλει ὅπως καταστῇ πλέον ἀποτελεσματική, ὑπὸ τὸ φῶς τῆς ἐκ τῆς πρακτικῆς αὐτῆς ἐφαρμογῆς πείρας.

17.Τὰ ἐνδιαφερόμενα Μέρη θὰ ἔχωσι τὸ δικαίωμα νὰ προτείνωσι μεταγενεστέρως τροποποιήσεις καὶ διορθώσεις εἲς τὰ ἥδη ἐγκριθέντα κείμενα τῶν ἐγχειριδίων. Πάντως ἡ ἀρχὴ τῆς καλῆς λειτουργίας τῆς παιδείας δέον να εἶναι σεβαστή.

ΣΕΒΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗΣ ΦΥΛΕΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΗΣ ΣΥΝΕΙΔΗΣΕΩΣ

Ἡ Ἐπιτροπὴ ὑπογραμμίζει τὴν σπουδαιότητα τῆς ἐν παραγράφῳ 10 τῆς Ἐκθέσεως τῆς Βιέννης τιθεμένης ἀρχῆς περὶ τοῦ σεβασμοῦ τῆς θρησκευτικῆς, φυλετικῆς ἢ ἐθνικῆς συνειδήσεωςτοῦ ἑλληνικοῦ καὶ τοῦ τουρκικοὺ λαοῦ, καὶ συνιστᾶ:
  α) Ὅπως αἱ ἐπιγραφαί, εἰκόνες, προσωπογραφίαι κλπ. ἐν ταῖς μειονοτικαὶς σχολαῖς εἶναι τοιαῦται ὥστε νὰ ἐνισχύσωσι τοὺς δεσμοὺς φιλίας μεταξὺ τῶν δύο χωρῶν.
  β) Ὅπως ληφθῶσιν ἀμφοτέρωθεν τὰ κατάλληλα μέτρα πρὸς ἄρσιν τῶν παραβλαπτόντων τὴν ἐφαρμογὴν τῆς ἀρχῆς ταύτης στοιχείων.
  γ) Ὅπως ἐξαιρέσει τοῦ μορφωτικοῦ χαρακτῆρος διακοσμητικοῦ ὑλικοῦ, ἡ μόνιμος διακόσμησις τῶν σχολικῶν κτιρίων περιορίζῃται ἐν ταῖς μειονοτικαῖς σχολαῖς τῆς Δυτικῆς Θρᾴκης εἰς τὴν προσωπογραφίαν τοῦ Ἀρχηγοῦ τοῦ Ἑλληνικοῦ Κράτους καὶ ἐν ταῖς μειονοτικαῖς σχολαῖς τῆς Κων/πόλεως εἰς τὴν προσωπογραφίαν τοῦ Ἀτατούρκ.
(Οἴκοθεν νοεῖται ὅτι ἐπ’ εὐκαιρίᾳ τῶν ἐθνικῶν ἑορτῶν τῆς Χώρας ἐν τῇ ἐδρεύει ἡ σχολή, ἢ ἐπ’ εὐκαιρία ἄλλων ἐκτάκτων περιστάσεων, αἱ μειονοτικαὶ σχολαὶ θὰ εἶναι δυνατὸν νὰ διακοσμῷνται καταλλήλως, καταβαλλομένης ἐπιμελείας ὅπως ἀποφεύγηται πᾶσα ἐν τῇ διακοσμήσει ὑπερβολῇ.).
  δ)
Ὅπως ἀπαγορεύηται ἡ ὀργάνωσις δραστηριοτήτων ἀσυμβιβάστων πρὸς τὴν ἀνωτέρῳ τιθεμένην ἀρχήν.
  ε) Ὅπως ἀπαγορεύηται εἰς τοὺς διδάσκοντας ἐν ταῖς μειονοτικαῖς σχολαῖς νὰ προβαίνωσιν εἰς παρατηρήσεις δυνάμενες νὰ ταπεινώσωσι τοὺς μαθητὰς λόγῳ τοῦ ὅτι οὖτοι ἀνήκουσιν εἰς ὡρισμένον ἔθνος ἢ θρησκείαν.
στ) Ὅπως ἀποφεύγηται ἀμφοτέρωθεν πᾶσα δραστηριότης δυναμένη να ἀγάγῃ τοὺς μειονοτικοὺς μαθητὰς εἰς ἀλλαξοπιστίαν.

 

Ἀποποίηση εὐθύνης

Οἱ συντάκτες τῶν ἄρθρων ἀποδέχονται ὅτι φέρουν τὴν ἀποκλειστικὴ εὐθύνη γιὰ τὴ νομιμότητα, ἀλλὰ καὶ γιὰ τὴν ὀρθότητά του περιεχομένου τῶν ἄρθρων τους, ἀπαλλάσσοντας τὸ filonoi.gr ἀπὸ ὁποιανδήποτε σχετικὴ εὐθύνη.

Leave a Reply