«Λίγοι εἴμαστε κί ἀλλοίμονο στὴ γῆς ἄν ξοφληθῇ ἡ γενιά μας…’’

Νῖκος Καζαντζάκης

Μὲ λύπη μας πληροφορηθήκαμε τὸν θάνατο τοῦ Φώτη Ἀρβανίτη, ἑνὸς γηγενοῦς κατοίκου τῆς νήσου Τενέδου, ὁ ὁποῖος ἔφυγε ἀπὸ τὴν ζωὴ σὲ ἡλικία 76 ἐτῶν, τὴν 7 Ἀπριλίου τοῦ 2017. Ὁ κατὰ κόσμον «θεῖος Φώτης», ὅπως τὸν ἀποκαλοῦν οἱ ντόπιοι Ρωμηοὶ καὶ Τοῦρκοι, ἦταν ἕνα πραγματικὸ σύμβολο τῆς Τενέδου, ἀφοῦ ἔτσι τὸν ἀντιλήφθηκα ἐγὼ ἀπὸ τὴν πρώτη μου ματιά, καθῶς καὶ ὁ τουρκικὸς τύπος, ὁ ὁποῖος δὲν ἔμεινε ἀσυγκίνητος ἀπὸ τὸν θάνατό του.

Ὁ θεῖος Φώτης, πρώιν κτίστης στὸ ἐπάγγελμα, ἦταν μία σεβάσμια ἀρχοντικὴ μορφή, ἕνας πολιὸς γέρων, αὐθεντικὸς βγαλμένος κατευθείαν ἀπὸ τὶς ὁμηρικὲς περιγραφές. Σὰν νὰ τὸν βλέπω τώρα, νὰ κάθεται στὸν σκιερὸ ὑπαίθριο καφενέ, ἀνάμεσα στὰ δένδρα, νὰ ρεμβάζει ἀκουμπισμένος στὴν ὡραῖα του μαγκούρα, ἤσυχος καὶ ἤπιος, μὲ ραχάτι καὶ νὰ πιάνει νόστιμες συζητήσεις μὲ φίλους του, χριστιανοὺς καὶ μή. Μὲ τὸν θάνατό του, ἡ τραγικῶς φθίνουσα ρωμαίικη κοινότητα λιγόστεψε κατὰ ἕνα σημαντικὸ καὶ πολύτιμο μέλος ἀκόμα.

Μὲ ἀφορμὴ τὸν ξαφνικό, γιὰ μένα, θάνατο τοῦ προσφιλοῦς μας κυρ Φώτη, θέλω νὰ γράψω λίγα λόγια γιὰ τὴν ἄγνωστη σὲ πολλοὺς ἑλλαδίτες, μαρτυρικὴ Τένεδο, τῆς ὁποῖας ὁ ἴδιος ἦταν γηγενὴς κάτοικος, ἀπὸ τοὺς ἐλαχίστους που παρέμειναν στὸ πάλαι ποτὲ ἑλληνικὸ νησί, ἀφοῦ ἡ κλασικὴ ἑλλαδικὴ ἀδιαφορία, σὲ συνδυασμὸ μὲ τὴν πρὸ δεκαετιῶν ἀσφυκτικὴ τοπικὴ πολιτική, οὖτε λίγο οὖτε πολύ, ἐξαφάνισε τεχνηέντως καὶ ἀναιμάκτως τὴν κάποτε ἀκμάζουσα ἑλληνικὴ κοινότητα.

Τὴν νῆσο τοῦ Τέννη, εἶχα τὴν τύχη νὰ ἐπισκεφθῶ κατόπιν φιλικῆς πρόσκλησης, τὸν Αὔγουστο τοῦ 2016, ὅπου φιλοξενήθηκα στὴν οἰκία τοῦ Δημητρίου Παπαμερῆ ἢ ἀλλοιῶς ‘’θείου Δημητροῦ’’. Ὅταν ἦταν νὰ πάω, ἡ πλειονότητα τῶν ἑλλαδιτῶν φίλων μου καὶ γνωστῶν, μὲ ρωτοῦσαν μὲ ἀπορία, καθῶς δὲν γνωρίζουν ὅτι ὑπάρχει τέτοιο νησί στὸ βόρειο Αἰγαῖον καὶ πόσο μᾶλλον ὅτι εἶναι στὴν τουρκικὴ ἐπικράτεια. Ὅταν ἄκουγαν εἰδικὰ τὸ τελευταῖο, ξίνιζαν μὲ ἀποδοκιμασία καὶ ἀνησυχία, λόγω τῶν τελευταίων πολιτικῶν γεγονότων. Ὅταν δὲ ἄκουγαν ὅτι πρόκειται περὶ μιᾶς κοσμοπολίτικης ‘’τουρκικῆς Μυκόνου’’, πρᾶγμα που ἰσχύει, ἀμέσως ἄλλαζαν ὕφος ἐπὶ τῷ θετικώτερον. Πῆγα λοιπόν…

Ἡ Τένεδος εἶναι εὐλογία. Ἡ Τένεδος εἶναι κρυφὸ διαμάντι τοῦ Αἰγαίου. Τοποθετημένη ἀνατολικὰ τῆς Λήμνου καὶ νοτιοδυτικὰ τῆς Τρωάδος. Ἀπὸ τὸ καράβι, σὲ καλωσορίζει ἡ ἐξόχως κτισμένη ἡλιόλουστη ‘’κυρίως χώρα’’, μὲ τὸ λιμάνι της, τὸ κάστρο της καὶ τοὺς κατοίκους της, καθῶς ὅταν μαθαίνουν ὅτι ἔρχονται Ἕλληνες ἐπισκέπτες, ὅλη ἡ ἑλληνικὴ κοινότητα συγκεντρώνεται στὸ λιμάνι γιὰ νὰ τοὺς ὑποδεχτεῖ μὲ μεγάλη συγκίνηση.

Μὲ τὸ που πατᾶς τὸ ἔδαφός της, κοιτᾶς, ἀφουγκράζεσαι καὶ μυρίζεις τὸν ἀέρα, οὐσιαστικὰ δὲν νοιώθεις ὅτι βρίσκεσαι σὲ μιὰ ξένη χώρα. Τὰ γραφικὰ λιθόστρωτα σοκάκια μὲ τὰ παλιὰ ἀνακαινισμένα καὶ μὴ σπίτια, οἱ κληματαριές, σὲ μεταφέρουν σὲ ἄλλη διάσταση· παραδεισένια χώρα. Ἡ αἰγαιοπελαγίτικη ἀρχιτεκτονικὴ καὶ ἡ αἰσθητικὴ τοῦ σύγχρονου ἀνθρωπογενοῦς περιβάλλοντος, ὑπογραμμίζουν σὲ κάθε λεπτομέρεια τὸ ἑλληνικὸ παρελθόν. Τὰ σύγχρονα καπάκια τῆς κρατικῆς ἑταιρεῖας ὕδρευσης, ἔχουν χαραγμένο τὸ ἔμβλημα τοὺ Ἡλίου-Ἀπόλλωνος, πολιούχου τῆς νήσου. Παντοῦ σὲ δημοτικὰ καὶ ἐμπορικὰ ἐμβλήματα δεσπόζει ὁ διπλὸς πέλεκυς, οἰκόσημο τοῦ οἰκιστὴ Τέννη, ὑιοῦ τοῦ Κύκνου, ὑιοῦ τοῦ Ποσειδῶνος.

Παρὰ τὸ ὅτι ὁ τοπικὸς τουρισμὸς εἶναι ἐσωτερικὸς καὶ ἀπευθύνεται σὲ τούρκους πολῖτες, οἱ ταβέρνες ἔχουν καθαρὰ ἑλληνικὸ χαρακτῆρα, μὲ μεσογειακὰ ἐδέσματα καὶ ποιοτικὴ ἑλληνικὴ μουσική. Περπατᾶς στὰ σοκάκια καὶ ἀπὸ τὰ μαγαζιὰ ἀκοῦς Εσκενάζυ και Ξαρχάκο! Ἐπίσης ἔχει καλὲς παραλίες.

Οἱ ἄνθρωποι ἐδῶ εἶναι πολύ… ἄνθρωποι. Ζεστοὶ καὶ φιλόξενοι, νυκοκυραῖοι. Εἰδικὰ ἂν μάθουν πως εἶσαι Ἕλλην, σὲ κερνοῦν σὲ κάθε ευκαιρία μερακλήδικο καφέ, πορτοκαλάδα καὶ σταφύλια, γιὰ τὰ ὁποῖα φημίζεται ἡ Τένεδος ἀπὸ τὴν ἀρχαιότητα, τιμῶντας τὰ μὲ ἀπεικονίσεις πάνω σὲ νομίσματα. Ἐδῶ γίνεσαι ἀνάρπαστος στὰ σπίτια, γιὰ τὸ ποιὸς θὰ σὲ πρωτοπεριποιηθεῖ, παρὰ τὴν πικρὴ ἀδιαφορία που εἰσπράττουν διαχρονικὰ ἀπὸ τὸ κράτος ἀπὸ τὸ ὁποῖο ἔρχεσαι.

Ἀξίζει νὰ ἐπισκεφθεῖς πρωτίστως, τὸ παγκοσμίως σπάνιο γιὰ τὸ εἶδος, τεράστιο καὶ ἄριστα διατηρημένο πρὸς τιμὴν τῆς τουρκικῆς πολιτείας, μεσαιωνικὸ κάστρο τῆς Τενέδου. Ἀξίζει νὰ περιπλανηθεῖς τὸ βράδυ στὸ λιμάνι. Ἀξίζει νὰ μπεῖς στὸ τοπικὸ λαογραφικὸ μουσεῖο, μὲ ἑλληνικὰ καὶ ὀθωμανικὰ ἐκθέματα, ὑποδηλοῦντα τὶς θαλάσσιες δραστηριότητες τῶν γηγενῶν ναυτικῶν, ἐμπόρων καὶ σφουγγαράδων, οἱ ὁποῖοι ἔφερναν στὴν πατρίδα τους σὲ ὑλικὰ καὶ πνευματικὰ ἀγαθά, ὅλη τὴν Ἀνατολὴ καὶ Δύση. Στὸ ἴδιο μουσεῖο, ὁ ἐξυπηρετικότατος καὶ εὐγενικὸς Τοῦρκος ὑπεύθυνος, θὰ σοῦ ὑποδείξει ἰδίᾳ πρωτοβουλία στὸν τοῖχο, ἕνα μικρὸ δυσδιάκριτο σημεῖο, στὸ ὁποῖο σταματᾶ βουβὰ συγκινημένος μὲ κόμπο στὸ λαιμὸ ὁ κάθε Τενεδιός. Εἶναι μὶα παλιὰ φωτοτυπία τηλεγραφήματος τοῦ Βενιζέλου, μὲ τὸ ὁποῖο γνωστοποιεῖ τοὺς κατοίκους τῆς Τενέδου, ὅτι μὲ βάση τὴν Συνθήκη τῆς Λωζάννης ἀνήκουν πλέον στὴν Τουρκία.

Προηγουμένως, μὲ τὴν Συνθήκη τῶν Σεβρῶν, ἡ Τένεδος ἀνήκε στῆν Ἑλλάδα. Ἦταν σημαντικὸ στρατηγικὸ σημεῖο πολεμικῶν ναυτικῶν ἐπιχειρήσεων κατὰ τοὺς βαλκανικοὺς πολέμους. Μὰ καὶ ἀρχαιότερα, στὴν Τένεδο συγκεντρώθηκε ὁ στόλος τῶν Ἀχαιῶν προκειμένου νὰ κάνει ἀπόβαση στὸ Ἴλιον καὶ νὰ ἁλώσει κατὰ τὰ γνωστὰ τὴν αὐτοκρατορία τοῦ Πριάμου. Καὶ ἐδῶ μιὰ συγκλονιστικὴ λεπτομέρεια, μαρτυροῦσα τὸ αὐτόχθονον τῶν ντοπίων κατοίκων, καθῶς καὶ τὴν διατήρηση τῆς συλλογικῆς μνήμης διὰ μέσου γενεῶν. Οἱ Τενεδιοὶ ποτὲ δὲν δίνουν στὰ ἀγόρια τους τὸ ὄνομα Ἀχιλλεύς. Γιατί; ‘’-Μὰ ἐπειδὴ ὁ Ἀχιλλεὺς σκότωσε τὸν Ἕκτορα’’! Ἡ Τένεδος, βλέπετε, μαζὶ μὲ τὴν Θράκη καὶ ὅλη τὴν Μικρὰ Ἀσία, ἀνήκε στὴν τρωικὴ συμμαχία.

Ἡ σημερινὴ κατάσταση τῆς ρωμαίικης κοινότητας εἶναι πανομοιότυπη μὲ αὐτὴν τῆς Πόλης καὶ τῆς Ἴμβρου, ὅπως διαμορφώθηκε ἀπὸ τὴν πολιτικὴ τῶν Σεπτεμβριανῶν καὶ διηγῶντας τὰ νὰ κλαῖς… Οἱ ἐκφοβισμοί, ἡ δυσκολία μεταβίβασης ἀκινήτου περιουσίας, οἱ πολιτικὲς πιέσεις καὶ ἄλλες ἐνέργειες παραβίασης ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων, ἐξώθησαν τὴν πλειοψηφία τῶν Τενεδίων στὴν μετανάστευση πρὸς τὴν Ἑλλάδα, ὅπου κατὰ τὴν προσφιλὴ συνήθεια τῶν ἑλλαδικῶν ἀντιμετωπίστηκαν ὡς τοῦρκοι(!) καὶ γενικὰ ἀνεπιθύμητοι. Ἡ πλειονότητα τῶν αὐτοεξωρισθέντων Τενεδίων, σχημάτισαν οἰκισμοὺς στὴν Ἀττικὴ καὶ στὴν Νέα Τένεδο Χαλκιδικῆς. Οἱ ἀπόγονοι δὲν ξεχνοῦν, δραστηριοποιοῦνται σὲ ἀξιόλογους πολιτιστικοὺς συλλόγους καὶ ὀργανώνουν ἐτήσιες ἐκδρομὲς στὴν Τένεδο.

Τὴν θερινὴ περίοδο ὁ πληθυσμὸς τῆς νήσου εἶναι 25 000 περίπου κάτοικοι. Τοὺς χειμερινοὺς μῆνες εἶναι περὶ τοὺς 500, ἀπὸ τοὺς ὁποῖους οἱ Ρωμηοὶ μόνιμοι κάτοικοι εἶναι κάπου 11 καὶ σχεδὸν ὅλοι μεσήλικες. Ὑπάρχει πρόγραμμα ἐπιδότησης ἀπὸ τὸ ἑλληνικὸ Ὑπουργεῖο Ἐξωτερικῶν, τὸ ὁποῖο ἐνισχύει οἱκονομικὰ ὅσους Ἕλληνες διαμένουν στὸ νησὶ 6 συναπτοὺς μῆνες τὸν χρόνο. Κάποιοι Τενεδιοὶ μένουν μισὸ χρόνο στὴν Ἑλλάδα καὶ μισὸ χρνονο στὴν πατρίδα. Ὑπάρχει ἔλλειψη ἱερέως, παρὰ τὰ ἑλκυστικὰ προνόμια γιὰ ὅποιον ἐνδιαφερθεῖ νὰ ἔρθει. Πρὸς τὸ παρόν, ἱερέας ἔρχεται περιοδικὰ καὶ μὲ δυσκολία ἀπὸ τὴν Ἴμβρο, λόγω τῆς δυσκολίας ἐπαφῆς τῶν δύο ἑλληνικῶν κοινοτήτων, που ὠφείλεται στὶς κρατικὲς συγκοινωνίες. Ὑπάρχει γενικὴ ἔλλειψη ἐνδιαφέροντος ἀπὸ τοὺς ἑλλαδίτες.

Στὰ παραπάνω ἐξέθεσα μία πραγματικότητα ὅπως τὴν ἀντιλαμβάνομαι ἀπὸ τὴν σκοπιὰ ἑνὸς περιηγητή. Ἡ Τένεδος ὅπως τὴν ἔζησα ἐγώ. Φεύγοντας μὲ τὸ πλοῖο, οἱ λιγοστοὶ Ρωμηοὶ που μᾶς εἶχαν ὑποδεχτεῖ, τώρα μᾶς ἀποχαιρετοῦν μὲ δάκρυα ‘’-Νὰ μᾶς ξανάρθετε. Μὴ μᾶς ξεχνᾶτε…’’. Πρὸ ὀλίγων μηνῶν πέθανε ἡ γηραιὰ Ἀφροδίτη Μουκατᾶ. Τώρα ὁ κυρ Φώτης. Οἱ Ρωμηοὶ φθίνουν. Λίγοι εἴμαστε κί ἀλίμονο σὲ τούτη τὴν γῆ, ἄν ξοφληθεῖ ἡ γενιά μας. Τουλάχιστον ἂς μὴν τοὺς ξεχνᾶμε. Νὰ πηγαίνουμε…

Σπάρτακος Τανασίδης, Ξάνθη.