Μέ τήν παγκόσμια ἐπέκταση τῶν εὐρωπαϊκῶν αὐτοκρατοριῶν ἐμφανίζεται ἀπό τά μέσα τοῦ 19ου αἰώνα στήν εὐρωπαϊκή ἀρχιτεκτονική ὁ ἐκλεκτικισμός. Μέ τόν ὅρο αὐτό χαρακτηρίζουμε τόν ρυθμό πού δανείζεται στοιχεῖα καί ὕφος ἀπό διάφορες ἱστορικές περιόδους καί ποικίλες τεχνοτροπίες γιά νά τά συνδυάσει αἰσθητικά στήν ἀρχιτεκτονική δημιουργία, ὥστε νά συνυπάρχουν μέ ἐπιτυχία σέ ἕνα κτίριο. Πρόκειται γιά αἰσθητική ἀντίληψη πού ἔχει διεθνιστικό χαρακτῆρα καί ἱστορικιστικές διαστάσεις, ἐνῶ ἱκανοποιεῖ τήν τάση τοῦ 19ου αἰώνα γιά τόν ἐξωτισμό. Ὁ νεοκλασσικισμός δέν εἶναι πλέον παρά ἕνα στοιχεῖο ἀπό αὐτά πού ἐπιστρατεύει ὁ ἐκλεκτικισμός. Ἡ χρήση ρυθμῶν καί στοιχείων ἀπό διάφορες ἐποχές καί τεχνοτροπίες εὔκολα μεταλλάσσεται σέ ὑπερβολές, ὅπου ἡ ἔλλειψη λιτότητας καί μέτρου ἀφαιρεῖ ἀπό τό τελικό ἀποτέλεσμα τήν ἐσωτερική ἁρμονία.
Συμβαίνει ἔτσι συχνά ἡ ἐκλεκτικιστική ἀρχιτεκτονική νά ἔχει τήν μορφή τῆς ἀποτυχίας καί νά φθάνει μέχρι τό kitsh. Μέ τόν ἐκλεκτικισμό σηματοδοτεῖται τό τέλος τῆς ἐθνικῆς ἐκφράσεως στήν ἀρχιτεκτονική, πρᾶγμα πού γιά τόν εὐρύτερο χῶρο τῆς καθ’ ἡμᾶς Ἀνατολῆς σημαίνει τό τέλος τῆς παραδοσιακῆς ἀρχιτεκτονικῆς.
Ὁ ἐκλεκτικισμός ἀπευθύνεται κυρίως στίς ἀνώτερες κοινωνικές τάξεις, ἀφοῦ ἡ σχεδίαση καί ἡ κατασκευή ἐκλεκτικιστικῶν κτιρίων προϋποθέτει εἰδικευμένους ἀρχιτέκτονες καί κατασκευαστές καί ὑπολογίσιμη οἰκονομική δαπάνη.
Κέντρο τῆς ἀναπτύξεως τοῦ ἐκλεκτικισμοῦ ἦταν τό Παρίσι μέ ἀφορμή τίς μεγάλες ἀναπλάσεις πού ἔγιναν σέ αὐτή τήν πόλη. Ἡ ραγδαία ἀνάπτυξη τῆς Βουδαπέστης τήν κατέστησε χῶρο ἐκθέσεως τῶν ἐκλεκτικιστικῶν δημιουργημάτων, ὅπως ἔγινε στήν Βιέννη καί τίς Βρυξέλλες. Στό Ἑλληνικό Βασίλειο ὁ ἐκλεκτικισμός δέν εἶχε ἐπιτυχία γιά ἱστορικούς καί κοινωνικούς λόγους, ἀλλά κυρίως λόγω τῆς αἴγλης τοῦ νεοκλασσικισμοῦ.
Τήν ἴδια ἐποχή ἡ Ὀθωμανική Αὐτοκρατορία βρισκόταν μέσα σέ μία προσπάθεια ριζικοῦ ἐκσυγχρονισμοῦ. Ὁ ἐκσυγχρονισμός τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας εἶναι κατ’ οὐσίαν ἐξευρωπαϊσμός. Οἱ μεγάλες πόλεις τῆς Αὐτοκρατορίας γίνονται καθρέπτες καί πεδίο τοῦ ἐκσυγχρονισμοῦ πού ἔχει εὐρωπαϊκή ὄψη. Τό Πέραν στήν Κωνσταντινούπολη, ἡ Θεσσαλονίκη, τό Μοναστήρι, ἡ Σμύρνη καί οἱ μικρότερες πόλεις τῆς Αὐτοκρατορίας ἀνοικοδομοῦνται μέ πρότυπα πού ἔρχονται κατ’ εὐθείαν ἀπό τήν Κεντρική Εὐρώπη. Ὁ ἐκλεκτικισμός ταιριάζει στήν πολυεθνική καί πολυπολιτισμική σύνθεση τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας καί ὡς αἰσθητικό κίνημα ἀναπτύσσεται τήν ἐποχή κατά τήν ὁποία ἡ μεταρρυθμιστική προσπάθεια στήν Αὐτοκρατορία δημιουργεῖ μία πολυεθνική καί εὐημερούσα ἀστική τάξη.
Στήν Ξάνθη συμβαίνει κατά τό δεύτερο μισό τοῦ 19ου αἰώνα ἀνοικοδόμηση πού τροφοδοτεῖται ἀπό τά εἰσοδήματα πού ἀποφέρει τό ἐμπόριο τοῦ καπνοῦ. Ἡ ἀνέγερση τῶν μεγάρων τῶν πλουσίων ἐμπόρων τοῦ καπνοῦ γίνεται σύμφωνα μέ τόν συρμό τῆς ἐποχῆς, ἀλλά μέ τήν βοήθεια μετακλητῶν, κατά κανόνα, ἀρχιτεκτόνων. Ἡ σχεδίαση καί ἡ πραγματοποίηση μιᾶς ὄψεως ἑνός ἐκλεκτικιστικοῦ κτίσματος ἀπαιτεῖ γνώσεις καί δεξιότητες πού οἱ ἁπλοί ἐμπειροτέχνες καί οἱ ἁπλοί τεχνῖτες δέν διαθέτουν. Ἔτσι, τά ἀρχοντικά τῶν ἐμπόρων τοῦ καπνοῦ τῆς Ξάνθης συνοψίζουν τίς ἀρχιτεκτονικές ἀντιλήψεις τῆς ἐποχῆς, ἀλλά καί σηματοδοτοῦν τό τέλος τῆς παραδοσιακῆς ἀρχιτεκτονικῆς στήν Ἀνατολή.
Χαρακτηριστικό δεῖγμα ἐκλεκτικισμοῦ στήν Ξάνθη εἶναι τό ἀρχοντικό Ἰσαάκ Δανιήλ στήν ὁδό Ἐλευθερίου Βενιζέλου, τό λεγόμενο «Μεγάλο Σπίτι». Εἶναι ἕνα τεράστιο κτίσμα τῶν ἀρχῶν τοῦ 20οῦ αἰώνος πού θέλει νά ἐντυπωσιάζει. Χαρακτηριστική εἶναι ἡ μέχρι ὑπερβολῆς χρήση διακοσμητικῶν στοιχείων, ὅπως τό κόκκινο τοῦβλο, οἱ ψευδοκίονες καί οἱ σιδεριές. Τά βαρειά σκοῦρα χρώματα καί ἡ ὑπερβολή τῆς κατασκευῆς παραπέμπουν σέ γοτθικά περιβάλλοντα τῆς Βορείου Εὐρώπης καί στήν νεο-γοτθική ἀρχιτεκτονική τοῦ ρομαντικοῦ κινήματος.
Δεῖγμα ἐκλεκτικισμοῦ ἀποτελεῖ καί τό ἀρχοντικό Ὀρφανίδη πού σήμερα στεγάζει τό Δημαρχεῖο Ξάνθης. Πρόκειται γιά συμμετρική κατασκευή μέ τετράγωνο ἀέτωμα καί ἐπένδυση μέ πλάκες ροδίζουσας πέτρας τοῦ λατομείου τῆς Μάνδρας τῶν Ἀβδήρων. Στό ἰσόγειο κυριαρχοῦν βαρειές πόρθες, τῶν ὁποίων οἱ παραστάδες ἔχουν ὕφος ρωμανικό. Τό ἐσωτερικό διατάσσεται γύρω ἀπό τεράστια σάλα στόν ὄροφο στήν ὁποία ὁδηγεῖ μεγάλη μνημειακή διπλή σκάλα. Ἐσωτερικά ὑπάρχει ἀφθονία ἀπό σιδεριές καί γύψινες διακοσμήσεις.
Ἐκλεκτικιστικά εἶναι καί τά κτίρια ἐν σειρᾶ πού ἀνήγειραν οἰκογένειες καπνεμπόρων. Τέτοια εἶναι καί τά τέσσερα κτίρια τά ὀνομαζόμενα Μιχαλογλέικα πού ἀνήγειρε ὁ καπνέμπορος Ἰωάννης Μιχάλογλου στήν ὁδό Ἁγίου Βλασίου. Εἶναι συμμετρικές κατασκευές μέ διακόσμηση μέ πλίνθους κατά τά πρότυπα τῆς ἀγγλικῆς ἀστικῆς κατοικίας. Οἱ στεγασμένες εἴσοδοι ὑποστηρίζουν μεγάλα μπαλκόνια μέ διακόσμηση ἀπό τοπικές σιδεριές.
Δείγματα χαρακτηριστικοῦ ἐκλεκτικισμοῦ ἀποτελοῦν τά τρία σπίτια πού βρίσκονται στή σειρά στήν ὁδό Ἀντίκα καί ἀνεγέρθηκαν τήν δεκαετία τοῦ 1870 ἀπό τήν οἰκογένεια Κουγιουμτζόγλου. Τό πρῶτο ἀπό αὐτά ἀποτελεῖ κομψή κατασκευή πού ἐμπνέεται ἀπό τήν ρωμανική ἀρχιτεκτονική τῆς Κεντρικῆς Εὐρώπης. Στεγάζει σήμερα ὑπηρεσίες τοῦ Δήμου Ξάνθης. Τά δύο ἑπόμενα εἶναι πανομοιότυπα καί σχεδιάσθηκαν ἀπό Ρῶσσο ἀρχιτέκτονα μέ ἄφθονη χρήση πλίνθινης διακασμήσεως. Χρησιμοποιοῦνται σήμερα ἀναστηλωμένα ὡς λαογραφικό Μουσεῖο τῆς ΦΕΞ.
Ἐκλεκτικιστικῆς ἀρχιτεκτονικῆς εἶναι καί τό μέγαρο Χασηρτζόγλου στήν ὁδό Ἐλευθερίου Βενιζέλου, ὅπου λόγια στοιχεῖα συνθέτουν συμμετρική κατασκευή πού στεφανώνεται ἀπό μεγάλο ἀέτωμα.
Ἀποποίηση εὐθύνης
Οἱ συντάκτες τῶν ἄρθρων ἀποδέχονται ὅτι φέρουν τὴν ἀποκλειστικὴ εὐθύνη γιὰ τὴ νομιμότητα, ἀλλὰ καὶ γιὰ τὴν ὀρθότητά του περιεχομένου τῶν ἄρθρων τους, ἀπαλλάσσοντας τὸ filonoi.gr ἀπὸ ὁποιανδήποτε σχετικὴ εὐθύνη.