Ἰωάννης Φιλήμων, ὁ κατάσκοπος στὴν πολιορκία τῆς Τριπόλεως

*Ὁ Ἰωάννης Φιλήμων

Γράφει ο Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

          Ο Ιωάννης Φιλήμων, υπήρξε μια πολυδιάστατη αγωνιστική προσωπικότητα, που πρωταγωνίσθησε στην Επανάσταση του 1821 και αργότερα ανέπτυξε ιδιαιτέρως σημαντική δράση ως πολιτικός, δημοσιογράφος και ιστορικός. Γνωρίζουμε πολλά για τις πτυχές του βίου του. Εκείνο όμως που είναι σχετικά άγνωστο, είναι το γεγονός, ότι εθελοντικά μπήκε στην Τρίπολη όταν άρχισε την πολιορκία της ο Κολοκοτρώνης και πραγματοποίησε κατασκοπευτική αποστολή.   

                Για την σημαντική του αυτή αποστολή ο ίδιος δεν μιλούσε και δεν έγραψε. Οι κατοπινοί βιογράφοι του για να αναφερθούν σ’ αυτό το γεγονός του βίου του, καταφεύγουν συνήθως στους επικηδείους που εκφώνησαν όταν πέθανε το 1874, ο Αλέξανδρος Κουμουνδούρος και ο Αθανάσιος Πετμεζάς.

                Ο Ιωάννης Φιλήμων γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1798 ή 1799 στην συνοικία της Ξηροκρήνης (Κουρουτσεσμέ). Ο πατέρας του καταγόταν από την Θράκη και το επάγγελμα του ήταν ζωγράφος (κατά τον Πρωτοψάλτη Εμμ.). Άλλος βιογράφος του κάνει λόγο και για κυπριακή καταγωγή (κατά τον Δημ. Καμπούρογλου). Φοίτησε στη Μεγάλη του Γένους Σχολή και απέκτησε πολλή καλή μόρφωση.

                Ήρθε στην επαναστατημένη Ελλάδα, όπου ανέπτυξε σημαντική δράση είτε πολεμώντας είτε παρέχοντας τις υπηρεσίες του ως γραμματεύς του Δημήτριου Υψηλάντη, με την οικογένεια του οποίου συνδεόταν από παλιά. Το 1825 μπήκε στην υπηρεσία των Μαυρομιχαλαίων ως γραμματέας του Πετρόμπεη, για να επιστρέψει στις υπηρεσίες του Δημητρίου Υψηλάντη σαν γραμματέας του επιτελείου του μέχρι το 1829. Αργότερα, προσελήφθη ως γραμματέας του Εκτελεστικού από τον Θεόδωρο Νέγρη. Με την εισβολή του Δράμαλη παρείχε στον Κολοκοτρώνη πληροφορίες σχετικά με τις δυνάμεις της εμπροσθοφυλακής του εχθρού, ενώ κινδύνευσε και η ζωή του στις μάχες. Συμμετείχε στη συνέχεια στη μάχη των Δερβενακίων και σε άλλες μάχες. Εργάστηκε ως γραμματέας υπό τον Γεώργιο Κουντουριώτη.

Για τις υπηρεσίες του προς το Έθνος τιμήθηκε το 1843 με το βαθμό του Ταγματάρχη της Φάλαγγας των Αγωνιστών και το 1864 διορίσθηκε, για ένα μικρό χρονικό διάστημα, Γραμματέας της Επιτροπής επί των αγωνιστών. Ο ίδιος, αρνιόταν να λάβει το παράσημο του Σωτήρος, ως ένας από τους λίγους επιζώντες του 1821, γιατί το θεωρούσε ξενόφερτη ιδέα και όχι εθνική, έγραψε η Δέσποινα Θεμελή- Κατηφόρη.

Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδος από τους Οθωμανούς ο Φιλήμων διακρίθηκε ως δημοσιογράφος και συγγραφέας. Εξέδωσε δύο πολιτικές, κοινωνικές, φιλολογικές εφημερίδες, τον «Χρόνο» στο Ναύπλιο και τον «Αιώνα» στην Αθήνα. Ο «Αιών» υπεστήριξε τις θέσεις του ρωσοφίλου κόμματος, που είναι γνωστό ως κόμμα των Ναπαίων. Επίσης, αρθρογράφησε και σε διάφορες άλλες εφημερίδες.

Συνέγραψε τα βιβλία «Δοκίμιον Ιστορικόν περί της Φιλικής Εταιρείας» (Ναύπλιο 1834) και «Δοκίμιον Ιστορικόν περί της Ελληνικής Επαναστάσεως» (Αθήνα 1859-1861).

Μετείχε ως πληρεξούσιος στην Εθνική Συνέλευση της 3ης Σεπτεμβρίου 1843, που ως κύριο έργο της είχε την σύνταξη του Συντάγματος του 1844 και του νόμου για την εκλογή βουλευτών.

*Τὸ φύλο τῆς ἐφημερίδος «Αἰών», μὲ τὴν ἀναγγελία τοῦ θανάτου τοῦ Ἰωάννου Φιλήμονος

Ο κατάσκοπος Φιλήμων

                Ο Ιωάννης Φιλήμων, πέθανε στην Αθήνα την 1η Ιανουαρίου 1874. Κηδεύθηκε με δημόσια δαπάνη την επομένη και του απεδόθησαν τιμές ταγματάρχου της Φάλαγγας. Eίχε υποστεί τρεις διαδοχικές ημιπληγίες το 1870, το 1871 και το 1873.

                Οι επικήδειοι λόγοι που εκφωνήθηκαν ανέδειξαν μεταξύ άλλων και το τόλμημα του Φιλήμονος, που δέχτηκε να μπει κρυφά στην πολιορκημένη Τρίπολη για να συλλέξει ως γνώστης της Τουρκικής γλώσσης πληροφορίες, με άμεσο κίνδυνο της ζωής του αν αποκαλύπτετο ο ρόλος του.

                Ο Αλέξανδρος Κουμουνδούρος, βουλευτής Μεσσήνης τότε, αναφέρθηκε στο γεγονός αυτό, υπογραμμίζοντας ότι η νίκη στην πολιορκία της Τριπόλεως ήταν ζήτημα ζωής και θανάτου για την Επανάσταση που είχε αρχίσει. Ο Ιωάννης Φιλήμων, που είχε έρθει στην εξεγερμένη Ελλάδα από την Κωνσταντινούπολη, δεν σκέφθηκε ούτε στιγμή τους κινδύνους και με προθυμία ανέλαβε την αποστολή να εισέλθει στην Τρίπολη για να κατασκοπεύσει, ώστε να γνωρίζουν οι πολιορκητές Έλληνες τι δυνατότητες είχαν να εκπορθήσουν την πόλη αυτή, που δέσποζε στη κέντρο της Πελοποννήσου. Και προσέθεσε:

                «Προσήρχετο εἐν γνώσει εἰς βέβαιον θάνατον, διότι παρεδίδετο εἰς χείρας ἐχθρῶν, ἀπίστων καὶ αἱμοχαρῶν καὶ διότι κατ’ ἐκείνην τὴν ἐποχήν, τρομερὰ νόσος ἐπεσώρευσε καταστροφὰς ἐπὶ καταστροφῶν. Καὶ ὅμως εἰσῆλθον, ἐν γνώσει, ὅτι πορεύονται πρὸς τὴν σφαγήν, οἱ εὐγενεῖς ἐκεῖνοι ὅμηροι, οἵτινες προσεφέρθησαν, οὐχὶ διὰ νὰ σώσωσι τὴν Πατρίδα, διότι Πατρὶς τότε δὲν ὑπῆρχε, ἀλλὰ διὰ νὰ τὴν ἀναστήσωσι, εἰσῆλθε καὶ οὔτος καὶ ἐξετέλεσε ἄριστα τὴν ἐντολὴν ἥτις τῷ ἐδόθη καὶ ἐπηνέθη ὑπὸ τῆς Κυβερνήσεως. Τοιαὔτας θυσίας ἐμπνέει μόνον ὁ ὑπὲρ τῆς Πατρίδος θεῖος ἔρως».

                Αναφορά στην κατασκοπεία που διενήργησε μέσα στην πολιορκημένη Τρίπολη ο Ιωάννης Φιλήμων, έκανε και ο Αθανάσιος Πετμεζάς, βουλευτής Καλαβρύτων, επισημαίνοντας, ότι η Προσωρινή Διοίκησις της Ελλάδος είχε μεγάλη ανάγκη πληροφοριών για τα μέσα και τους πολεμιστές που είχαν οι Τούρκοι και αναζητούσε να βρει να στείλει τον κατάλληλο άνθρωπο. Και αυτός τελικά που τόλμησε ήταν ο Φιλήμων, που κατείχε άριστα την Τουρκική γλώσσα. Και κατά τον Πετμεζά, ο Φιλήμων, ουδέποτε θέλησε να προβάλει αυτήν την πράξη του για να αποδείξει τους αγώνες του.  

                Ο Αθανάσιος Πετμεζάς, ανάμεσα στα άλλα που ανέφερε στον επικήδειό του, διάβασε και το έγγραφο του Εκτελεστικού με το οποίο αναγνωρίζετο η ηρωική πράξη του Φιλήμονος να εισέλθει ως κατάσκοπος στην πολιορκημένη Τρίπολη, που είναι το ακόλουθο:

                «ΠΕΡΙΟΔΟΣ Γ΄

                Αριθ. 15,298

ΠΡΟΣΩΡΙΝΗ ΔΙΟΙΚΗΣΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

«Τὸ Ἐκτελεστικὸν Σῶμα»

                Πρὸς τὸν Κύριον Ἰωάννην Φιλήμονα.

                Εἶδε μὲ εὐχαρίστησιν ἡ Διοίκησις, ὅτι ἀπὸ πατριωτικὸν ζῆλον κινούμενος καὶ καταφρονὼν κάθε κίνδυνον ὑπὲρ τοῦ κοινοῦ συμφέροντος, διακινδυνεύσας ἐσχάτως καὶ εἰσῆλθες εἰς Τριπολιτζάν, πρὸς παρατήρησιν τῆς καταστάσεως τοῦ φρουρίου καὶ τῶν δυνάμεων τοῦ ἐχθροῦ. Διὰ τὸ γενναῖον τοῦτο τόλμημα, εἰς τὸ ὁποῖον μόνος ὁ πρὸς τὴν Πατρίδα ἔνθερμος ζῆλος σ’ ἐπαρεκίνησε, καὶ διὰ τοῦ ὁποίου, εἶναι ὁμολογούμενον, ὠφελήσας σημαντικὰ τὴν Πατρίδα, μὴν ἀμφιβάλῃς ὅτι ἐκέρδησας πληρέστατα τὴν ὑπόληψιν καὶ εὐνοίαν τῆς Διοικήσεως, ἡ ὁποία, ἔχουσα χρέος ἱερὸν ν’ ἀνταμείβῃ καὶ νὰ βραβεύῃ ἀναλόγως τοὺς Πατριώτας, ὅσοι διὰ τὴν κοινὴν ὠφελείαν καὶ αὐτὴν τὴν ζωὴν ἐκθέτουσιν εἰς κίνδυνον, δὲν θέλει λείψη διὰ τοῦτο ἐν καιρῷ νὰ κάμῃ καὶ πρὸς τὴν εὐγενίαν σου ἀνάλογον τὴν πρὸς τὴν Πατρίδαν τοὔτης ἐκδουλεύσεώς σου ἀμοιβήν.

                Τῇ  5 Δεκεμβρίου 1825, ἐν Ναυπλίῳ

                (Τ.Σ.)  Ὁ Πρόεδρος

                ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΟΥΝΤΟΥΡΙΩΤΗΣ
ΓΚΙΚΑΣ ΜΠΟΤΑΣΗΣ
ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ ΣΠΥΛΙΩΤΑΚΗΣ»   

*Ἡ ἅλωσις τῆς Τριπολιτσᾶς. Πίνακας τοῦ Παναγιώτη Ζωγράφου σε ιδέα του Γιάννη Μακρυγιάννη

Προσπάθειες για την διατήρηση της εθνικής μνήμης

Ο Φιλήμων έζησε την περίοδο, η οποία καλύπτει την δημιουργία του νέου ελληνικού κράτους και ανάδειξη του Νέου Ελληνισμού, με την τριπλή ιδιότητα, του αγωνιστού, του πολιτικού, του δημοσιογράφου και του συγγραφέως.

Μια άλλη αξιοσημείωτη πτυχή του βίου του ήταν η συμβολή του στην διάσωση της ιστορικής μνήμης. Ο Φιλήμων υπήρξε, ένας από τους αγωνιστές που συνέλεξαν μεγάλο αριθμό εγγράφων, πολλά από τα οποία χρησιμοποίησε στα ιστορικά συγγράμματά του. Επιπλέον, συνέλεξε και δημοσίευσε οθωμανικά έγγραφα, χρήσιμα στην συγκρότηση της εθνικής ιστοριογραφίας.

Στο Τμήμα Χειρογράφων και Πολυτίμων της Εθνικής Βιβλιοθήκης διασώζονται 4840 έγγραφα, χαρακτηρισμένα ως «Ιστορικόν Αρχείον Φιλήμονος». Αξίζει να σημειωθεί ότι ακόμα και από το 1822 το Εκτελεστικό Σώμα, είχε εκδώσει εγκύκλιο για την τήρηση αρχείων από τα υπάρχοντα υπουργεία.

 Ένα από τα πρώτα ιστορικά ντοκουμέντα που είχε παραδώσει ο Φιλήμων το 1856 στην Βιβλιοθήκη της Βουλής, ήταν το πρωτότυπο Καταστατικό της Γερουσίας των Καλτετζών, της 26ης Μαΐου 1821.

Νυμφεύθηκε την Σμαράγδα Ανδρόνικου Μακρή και απέκτησε δύο γιους, τον Τιμολέοντα και τον Γεώργιο και τρεις κόρες, την αποθανούσα σε μικρή ηλικία Αικατερίνη, την Σοφία και την Μαρία.

Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

ΠΗΓΕΣ

*Αρχείο εφημερίδος «Αιών» 1874

*Αρχεία Ελληνικής Παλιγγενεσίας

Ἀποποίηση εὐθύνης

Οἱ συντάκτες τῶν ἄρθρων ἀποδέχονται ὅτι φέρουν τὴν ἀποκλειστικὴ εὐθύνη γιὰ τὴ νομιμότητα, ἀλλὰ καὶ γιὰ τὴν ὀρθότητά του περιεχομένου τῶν ἄρθρων τους, ἀπαλλάσσοντας τὸ filonoi.gr ἀπὸ ὁποιανδήποτε σχετικὴ εὐθύνη.

3 thoughts on “Ἰωάννης Φιλήμων, ὁ κατάσκοπος στὴν πολιορκία τῆς Τριπόλεως

  1. Λυπᾶμαι πολύ, πάρα πολύ. Ὁ Φιλήμων μὲ τὴν εἴσοδό του στὴ Τριπολιτσὰ δὲν “προσέφερε ὑπηρεσία στὴν Ἐπανάσταση”, μὰ ἀντιθέτως διέπραξε πράξη ἐσχάτης προδοσίας γιὰ τὴν ὁποία -ἐξυπακούεται- δὲν τιμωρήθηκε ποτέ. Πράγματι, ἔγιναν δύο πολιορκίες τῆς Τριπολιτσᾶς ἀπὸ τὸν Θεόδωρο Κολοκοτρώνη μας: Μία κατὰ τὸ 1821 καὶ ἄλλη μετὰ τὴν εἰσβολὴ τοῦ Ἰμπραὴμ-πασᾶ στὸν Μοριά. Μετὰ τὶς πρῶτες μάχες μεταξὺ Ἑλλήνων καὶ Ἀράβων λοιπόν, ὁ Κολοκοτρώνης, προβλέποντας τὴν πτώση τῆς κατὰ τὸ 1821 ἀπελευθερωμένης Τριπολιτσᾶς, ζήτησε τὴν κατεδάφιση τῶν τειχῶν της. Ἡ κυβέρνηση Κουντουριώτη -στὸ κόλπο, ἐννοεῖται- ἀρνήθηκε, μὲ ἀποτέλεσμα τὴν κατάληψη τῆς πόλης ἀπὸ τὰ στρατεύματα τοῦ Ἰμπραήμ. Ὁ Κολοκοτρώνης ὅμως ἄρχισε νέα πολιορκία τῆς Τριπολιτσᾶς καὶ προετοίμασε ἔφοδο – μὲ σκοπὸ τὴ δεύτερη ἀπελευθέρωσή της. Τότε ἀκριβῶς μπῆκε ὁ Φιλήμων στὴν πόλη, κρυφὰ ἀπὸ τὸν Κολοκοτρώνη βέβαια, καὶ -ὅπως προκύπτει ἀπὸ τὰ μετέπειτα- εἰδοποίησε τὸν Ὀθωμανὸ φρούραρχο γιὰ τὴν ἐπίθεση ποὺ προετοίμαζε ὁ Γέρος μας. Ὁ τελευταῖος, ὁ Κολοκοτρώνης μας ἐννοεῖται, ἔπιασε τὸν Φιλήμονα κατὰ τὴν ἔξοδό του ἀπὸ τὴν Τριπολιτσὰ καὶ τὸν ἔσπασε στὸ ξύλο. Ἡ ἐπίθεση ὅμως τῶν Ἑλλήνων -φυσικά!- ἀπέτυχε. Γιὰ νὰ μὴ παραπέμπω τοὺς ἀναγνῶστες μας σὲ ἔργα δυσεύρετα, ἀρκοῦμαι στὴ μνεία τῶν γεγονότων ἀπὸ τὸν Σπύρο Μελᾶ στὸ βιβλίο του “Ὁ Γέρος τοῦ Μοριᾶ”, τόμ. Β΄ (Ἀθήνα: Σαλίβερος, 1931), σελ. 385-386.
    Καὶ μετὰ ἀπὸ αὐτά, ἡ Φιλονόη μας θὰ μοῦ ἐπιτρέψη, ἐλπίζω, ὁρισμένες προσωπικοῦ χαρακτήρα ἐπισημάνσεις: Σχεδὸν ὅλοι οἱ Ἕλληνες εἶναι προδότες. Πουλᾶνε -ὅπως ὁ Γιάννης Βλαχογιάννης περιέγραψε σὲ ἀφήγημά του- ἀκόμα καὶ “τὰ κόκκαλα τῆς μάνας τους”. Γιατί γίνεται αὐτὸ δὲν ξέρω. Ξέρω ὅμως ὅτι, μετὰ τὴν προδοσία, ὅλοι σπεύδουν νὰ τὴν καλύψουνε. Ἔτσι ἔγινε πρὶν ἀπὸ μερικὰ χρόνια μὲ τὸν χαρακτηρισμὸ τῆς Μουσουλμανικῆς μειονότητας στὴ Δυτικὴ Θράκη ὡς “τουρκικῆς” σὲ ἑλληνικὸ σχολικὸ βιβλίο, γιὰ τὸν ὁποῖο χαρακτηρισμὸ ὄχι μόνο δὲν τιμωρήθηκαν οἱ ὑπεύθυνοι, ἀλλὰ πέσανε ὅλοι, “δεξιοὶ” καὶ ἀριστεροί, εὐσεβεῖς καὶ μή, νὰ τοὺς παρηγορήσουνε τοὺς ὑπεύθυνους, νὰ “βροντοφωνάξουνε” πὼς ἔγινε λάθος γιὰ τὸ ὁποῖο δὲν εὐθύνονται οἱ ὑπεύθυνοι κ.λπ., κ.λπ. Τὸ ἠθικὸ συμπέρασμα; Δὲν ξέρω κατὰ πόσο ἔχει σημασία νὰ προσπαθήση νὰ κάνη κάτι κανεὶς σὲ ὄφελος αὐτοῦ τοῦ λαοῦ.

    • Διακρίνω ὀργή. Κακὸς σύμβουλος. Ἰδοῦ ἠ Ῥόδος ἰδοῦ καὶ τὸ …πήδημα. Ἀναμένουμε περιγραφὴ τῶν γεγονότων πρὸς ἀποκατάστασιν τῆς ἱστορικῆς ἀληθείας.

  2. Ὅλη μὰ ΟΛΗ ἡ ἐκστρατεία τοῦ Ἰμπραὴμ-πασᾶ στὸν Μοριὰ ἤτανε στημένη, μὲ τέλος προαναγγελθὲν προτοῦ ἀκόμα νὰ ἀρχίση καὶ μὲ κύριους ἄξονες τῆς συνωμοσίας τὶς τότε προσωπικότητες τῆς κυβέρνησης Κουντουριώτη. Σὲ παρακαλῶ, Φιλονόη, δημοσίευσε τὴ σχετικὴ ἀνακοίνωσή μου στὸ τελευταῖο συνέδριο τῶν Τσακώνων. (Τὸ κείμενο τὸ εἶχα παραδώσει σὲ πολυτονικό, ἀλλὰ ἡ συντακτικὴ ἐπιτροπὴ τὸ γύρισε σὲ μονοτονικό.) Τέλος πάντων… Ὅποιος πάντως, μετὰ τὴν ἀνάγνωση τοῦ ἄρθρου αὐτοῦ, ἐξακολουθεῖ νὰ πιστεύη στὴν “ἀπροσδόκητη” ἐκστρατεία τοῦ Ἰμπραήμ, τὸν ὁποῖο “κάλεσε ὁ σουλτάνος σὲ βοήθεια”, ἐπειδὴ δὲν μποροῦσε νὰ καταβάλη τοὺς “ἀνίκητους Ἕλληνες” καὶ τὰ ρέστα, θὰ ἔχη ἀπὸ ἐμένα -ἐπιλεκτικῶς- μία ἀπὸ τὶς δύο ἀπαντήσεις. Εἴτε μία εὐρωπαϊκοῦ στύλ, συγκεκριμένα buona notte (= καληνύχτα [καὶ ὄνειρα γλυκά]) ἤ ἐκείνη τοῦ Γιάννη Ζορμπᾶ-Κολοκοτρώνη στοὺς αείποτε μουρτάτες. Νὰ ἀφήσω σὲ σένα τὴν ἐπιλογή, Φιλονόη;

Leave a Reply