Ἀριστοτέλης.

Ἡ νόησις δὲν ὑπάρχει ἄνευ τοῦ σώματος.
Ἡ ψυχὴ εἶναι ἡ δίδουσα εἰς φυσικὸν τι σῶμα τὴν ἀτομικότητα καὶ τὴν σημασίαν αὐτοῦ καὶ ἀποτελεῖται ἐκ τῆς θρέψεως, κινήσεως κατὰ τόπον αἰσθήσεως, μνήμης, πάθους, φαντασίας καὶ νοῦ.
Ἐκ τῶν λειτουργιῶν τούτων τῆς ψυχὴς μόνος ὁ νοῦς εἶναι ἴδιος εἰς τὸν ἄνθρωπον, ἀλλὰ καὶ οὕτος ἐν τῇ παθητικῇ μορφῇ αὐτοῦ βάσιν ἔχει τὴν πεῖραν καὶ εἶναι συνδεδεμένος μὲ τὴν ζωὴν τοῦ σώματος.
Ὁ ποιητικὸς ὅμως νοῦς εἶναι ὅλως χωριστὸς ἀπὸ τοῦ σώματος καὶ ἀθάνατος, γινώσκει δὲ τὴν ἀλήθειαν {τὰς ἀρχὰς ἐποπτικῶς}, ἀμέσως, οὐχὶ ὡς ὁ παθητικὸς ἐμμέσως.
Ἀλλ᾿ ὁ τοιοῦτος νοῦς δὲν φαίνεται ἔχων θέσιν ἐν τῷ ὁρισμῷ τῆς ψυχῆς, καθ᾿ ὅν αὕτη εἶναι ἐντελέχεια σώματος, φυσικοῦ ἔχοντος τὴν δύναμιν τοῦ ζῆν.
Ὁ νοῦς, τελειοῦται μεταβαίνων ἐκ δυνάμεως εἰς ἐνέργειαν.
Ὅτι εἶναι δύναμις ἀποδείκνυται ἐκ τούτων, ὅτι οὔτε πάντοτε νοεῖ, οὔτε τὰ αὐτὰ νοεῖ πάντοτε, ἀλλὰ ἄλλοτε ἄλλα καὶ, ὅταν συνεχῶς νοῇ, ἀποκάμνει.
Οὕτως ὁ νοῦς οὐσίαν καὶ μορφήν ἔχει ταύτην, ὅτι δύναται νὰ περιλάβῃ πᾶσας τὰς ἄλλας μορφάς. Καὶ ἄν μὴ διέμενε τοιαύτη δύναμις, ἀλλ᾿ εἶχεν ἰδίαν ὡρισμένην μορφήν, ἕν ἀποκλειστικὸν εἶδος, δὲν θὰ ἠδύνατο νὰ μεταβαίνῃ ἐκ μίας εἰς ἄλλην ἐνέργειαν καὶ νὰ δέχηται πάντα τὰ εἴδη, διότι τὸ ἰδιαίτερον ἐκεῖνο εἶδος του θὰ ἠμπόδιζε καὶ θὰ ἀντέφραττε τὰ ἄλλα ὡς ἀλλότρια. Δυνάμει ὥν ὁ νοῦς εἶναι ἀπαθὴς καὶ ἀμιγής, διότι πάσχει καὶ μίγνυται μὸνον τὸ ὄν, ὅπερ εἶναι τι ἐν ἐνεργεῖᾳ.
Ὥν δὲ καὶ ἀνεξάρτητος ἀπὸ τοῦ σώματος δύναται νὰ νοῇ, ὅταν βούληται. Καὶ εἶναι μὲν δυνάμει πάντα τὰ ὄντα, ἐνεργεῖᾳ ὅμως εἶναι οὐδέν πρὶν νὰ νοήσῃ αὐτά.
Ἀναπτύσσεται δὲ καὶ τελειοῦται καθ᾿ ὅσον ἀπὸ τῶν αἰσθητικῶν ἀντιλήψεων καὶ παραστάσεων ὑψοῦται εἰς τὰ καθόλου, τὰ ὅλως νοητὰ ὄντα. Καὶ εἶναι μὲν καὶ τότε δυνάμει νοῦς, ἀλλ᾿ οὐχὶ ὅπως ἦτο πρὶν νὰ μάθῃ, διότι ἤδη κατέχει τὴν νοητὴν οὐσίαν καὶ τὰς ἀναφορὰς τῶν ὄντων.
Ἐπειδὴ δὲ ὁ νοῦς οὐδέν ἄλλο εἶναι ἤ τὰ νοήματα, νοῶν ταῦτα νοεῖ ἑαυτόν.
Ὅπως ἡ ἐπιστήμη, π.χ. ἡ γεωμετρία εἶναι τὰ ἐπιστητὰ θεωρήματα, οὕτως ὁ νοῦς εἶναι τὰ νοήματα καὶ ὅταν μὲν ἠρεμῇ, λέγεται ὅτι ἔχει τὴν ἕξιν τῶν νοημάτων, ὅταν δὲ ἐνεργῇ περί έν τούτων, τότε εἶναι ὁ αὐτὸς μὲ τὸ νοούμενον καὶ εἶναι νοῦς καὶ νοητός. Ὁ νοῦς ὅμως, ὅστις εἶναι ἀπηλλαγμένος τοῦ δυνάμει καὶ εἶναι πάντοτε νοῦς ἅμα καὶ νοητός, εἶναι ὁ ποιητικὸς νοῦς, ὅστις ἐνεργεῖᾳ καὶ τέλειος ὥν συμπλέκεται πρὸς τὸν δυνάμει καὶ προάγει αὐτὸν εἰς ἐνέργειαν.
Οἷαν σχέσιν ἔχει ὁ τεχνίτης πρὸς τὴν ὕλην, τοιαύτην ἔχει ὁ ποιητικὸς νοῦς πρὸς τὸν δυνάμει, τελειοποιῶν τοῦτον καὶ ποιῶν ἕξιν τὴν πρὸς τὸ νοεῖν εὐφυίαν τῆς ψυχῆς καὶ τὰ δυνάμει νοητὰ καθιστῶν ἐνεργεῖᾳ νοητά. Ὁ μὲν ὡς εἶδος πάντα ποιεῖ, ὁ δὲ ὡς ὕλη γίνεται πάντα· ἀλλ᾿ ἐξ ἀμφοτέρων εἰς μόνος νοῦς ἀποτελεῖται, πάντα γινόμενος καὶ πάντα ποιῶν ἐν τῇ ψυχῇ.
Ὁ ποιητικὸς ὅμως, νοῦς μὴ προβαίνων ἐκ δυνάμεως εἶναι πάντοτε ἐνεργεῖᾳ, ὅταν εἶναι αὐτὸς καθ᾿ ἑαυτόν, ἀπαθὴς ὅντως αὐτὸς καὶ ἀμιγής, ἐνεργεῖᾳ ἄπαυστος καὶ ἀκάματος καὶ αΐδιος, νοῦς καὶ νοητὸς ὅμοιος τῷ Θεῷ.
Ὁ μὲν δυνάμει νοῦς διανοείται, ἥτοι διαιρεῖ καὶ συνθέτει τὰ νοήματα καὶ ἐκ τοῦ ἑνὸς μεταβαίνει εἰς τὸ ἄλλο, ὁ ποιητικὸς ὅμως νοεῖ ἀμέσως ἔχων ἀθρόως πάντα τὰ εἴδη καὶ ἄπαντα συνᾶμα προβεβλημένος (Θεμιστ. λόγος Ε’ και Ϛ’ περὶ ψυχῆς). Καὶ τὸ φιλεῖν καὶ μισεῖν καὶ τὸ μνημονεύειν εἶναι πάθη οὐχὶ τοῦ ποιητικοῦ νοῦ, ὅστις εἶναι μόνον εἶδος εἰδῶν, ἀλλὰ τοῦ παθητικοῦ, ὅστις εἶναι ἡ ὕλη τοῦ ποιητικοῦ.
Ὁ ποιητικὸς νοῦς ἐν τῷ ἀνθρωπίνῳ μικροκόσμῳ εἶναι ὡς ὁ ἀπόλυτος νοῦς, ὁ Θεός, ἐν τῷ Σύμπαντι.
Τὴν περὶ τοῦ νοῦ λοιπὸν θεωρίαν ὁ Ἀριστοτέλης συμπληροῖ πραγματευόμενος περὶ τοῦ ἀπολύτου νοῦ ἐν τοῖς μεταφυσικοῖς. Ἐάν θελήσωμεν νὰ μεταφράσωμεν τὴν διδασκαλίαν ταύτην διὰ νεωτέρων ἐπιστημονικῶν ὅρων, θὰ εἴπωμεν ὅτι τὸ πνεῦμα εἶναι ὄν οὐσιωδῶς καθολικὸν καὶ ἐλεύθερον, ὅτι εἶναι ὕλη ἅμα καὶ εἶδος, εἶναι ἡ ἄπειρος μορφή, ἥτις δημιουργεῖ πᾶν περιεχόμενον, εἶναι ὑποκείμενον ἅμα καὶ ἀντικείμενον καὶ ἐν γένει εἶναι ἡ ἑνότης πάντων τῶν ἐναντίων. Ἐν τῷ νοητῷ κόσμῳ ὁ νοῦς εἶναι ἡ ἀρχή, πρὸς ἦν μὸνην ὑπάρχει ὁ κόσμος οὕτος, καὶ οὐδέν δύναται νὰ ἐμποδίσῃ αὺτὴν νὰ ἄρχῃ καὶ νὰ γινώσκῃ τὸν κόσμον της.
Μελετῶν τὸ ἀντικείμενὸν του ὁ νοῦς φαίνεται κατ᾿ ἀρχὰς ὅτι ἐρευνᾷ ἀλλότριὸν τι, πράγματι ὅμως μελετᾶ, καὶ ἐξελίσσει ἑαυτόν, στοιχεία τῆς συνειδήσεώς του. Ὥστε ἡ ἐντελεχὴς γνῶσις τοῦ ἀντικειμένου εἶναι τὸ αὺτὸ καὶ ἡ ἀνάπτυξις τῆς νοήσεως εἰς τελεῖαν αὐτοσυνειδησίαν, εἰς νόησιν νοήσεως. Ὁ νοῦς ὅμως οὕτος, ὁ συνειδῶς ἑαυτόν, δὲν μνημονεύει καὶ εἶναι ὅλως ἀπαθής.
Τῷ ὄντι ἡ μνήμη ἀντικείμενον ἔχει τὸ παρελθόν, ὁ νοῦς ὅμως νοεῖ τὸ αἰωνίως παρόν, τὸ καθολικὸν καὶ τὸ ἀναγκαῖον.
Ἐτέρωθι αἱ ἰδέαι, ἡ νοητή π.χ. λύπη καὶ ἠδονὴ νοοῦσι μόνον, ἀλλὰ δὲν αἰσθάνονται ἑαυτὰς καὶ ὡς ὄντα νοητὰ καὶ καθολικὰ παράγουσι τὴν ἐπὶ μέρους λύπην καὶ ἠδονήν ἡμῶν. Οὕτως ὁ Θεὸς εἶναι ἡ πηγὴ τῆς ζωῆς καὶ τοῦ θανάτου, διότι αὐτὸς εἶναι ἡ ζωὴ καὶ ὁ θάνατος.
Ὡς πρὸς τὴν πρᾶξιν ὁ Ἀριστοτέλης λέγει ὅτι, ἐπειδή ὁ νοῦς εἶναι τὸ θεῖον ἐν τῷ ἀνθρώπῳ, ὁ βίος ὁ σύμφωνος πρὸς τὸν νοῦν εἶναι βίος θεῖος.
Καὶ ὁ ἄνθρωπος δὲν πρέπει, ὡς τινές συμβουλεύουσι, νὰ φρονῇ ἀνθρώπινα καὶ πρόσκαιρα ὡς ἄνθρωπος καὶ θνητός, ἀλλ᾿ ἐφ᾿ ὅσον δύναται πρέπει νὰ ζῇ ζωὴν ἀθάνατον, καταβάλλων πᾶσαν προσπάθειαν, ἵνα ζῇ συμφώνως πρὸς τὸ ἄριστον καὶ τιμιώτατον μέρος του, τὸν νοῦν.
Ὁ βίος δὲ οὕτος εἶναι ὄντως εὐδαίμων καὶ μακάριος.
(Ηθ. Νικομ. Κ. 7).

Τὰσος Γκολέμης

Ἀποποίηση εὐθύνης

Οἱ συντάκτες τῶν ἄρθρων ἀποδέχονται ὅτι φέρουν τὴν ἀποκλειστικὴ εὐθύνη γιὰ τὴ νομιμότητα, ἀλλὰ καὶ γιὰ τὴν ὀρθότητά του περιεχομένου τῶν ἄρθρων τους, ἀπαλλάσσοντας τὸ filonoi.gr ἀπὸ ὁποιανδήποτε σχετικὴ εὐθύνη.

Leave a Reply