Κυριακὴ 9 Ὀκτώβρη 2011, ἒφυγε ἀπὸ τὴν ζωὴ ὁ μεγάλος δάσκαλος τῆς Ἑλληνικῆς φωτογραφίας, ὁ Κώστας Μπαλάφας. Ὁ φωτογράφος τοῦ κοινωνικοῦ προβληματισμοῦ, ὁ ἂνθρωπος ποὺ ἀγάπησε τὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν ὑπηρέτησε μὲ καλλιτεχνικὴ συνέπεια χωρὶς συμβιβασμοὺς καὶ σκοπιμότητες.
Ὁ Κώστας Μπαλάφας γεννήθηκε τὸ 1920 στὸ ὀρεινό χωριό Κυψέλη Ἂρτας ἀπὸ φτωχοὺς γονεῖς ἀγρότες. «Ἐκεῖ ποὺ», ὃπως εἶπε ὁ ἲδιος, «οἱ ἂνθρωποι παιδεύονται νὰ ἐπιβιώσουν, ὀργώνοντας τὴν ἂγονη γῆ, λὲς καὶ στύβουν μὲ τὰ χέρια τους γυμνὰ τὸ ξερὸ χῶμα καὶ τὸ ποτίζουν μὲ ἱδρῶτα, ὣσπου νὰ δώσῃ καρπούς. Ἀναγκαία λύση γιὰ τὴν ἐπιβίωση ἦταν ὁ δρόμος τῆς ξενιτιᾶς, ἓνα ὂνειρο ἀρκετὰ ἀπατηλό…»
Σὲ ἡλικία μόλις 11 ἐτῶν εὑρέθη στὴν Ἀθήνα καὶ ρίχτηκε στὴν βιοπάλη. «Τὴν ἡμέρα δουλειά, τὸ βράδυ νυχτερινὸ σχολεῖο. Μέχρι τὸ 1936. ὀπότε πῆγα γιὰ σπουδὲς κοντὰ στὴν πατρίδα μου, στὴ Γαλακτοκομικὴ Σχολὴ Ἰωαννίνων. Μετὰ τὴν εὐδόκιμη ἀποφοίτηση συνέχισα σπουδὲς γαλακτολογίας στὴν Ἰταλία, ὃπου καὶ ἒμαθα τὰ ἰταλικά. Τὸ 1939, ἐπέστρεψα στὰ Ἰωάννινα καὶ διορίστηκα ἒκτακτος ὑπάλληλος στὴ Γαλακτοκομικὴ Σχολή. Ἐκεῖ ἐργαζόμενο μ’ εὑρῆκε ὁ πόλεμος καὶ ἡ Κατοχή».
Ἡ πρώτη ἐπαφή του μὲ τὴν φωτογραφία καὶ τὴν φωτογραφικὴ μηχανή, ὃπως διηγεῖται ὁ ἲδιος πάντα, ἦταν στὰ δεκατρία του χρόνια. Εἶχαν ἒρθει κάτι συγγενεῖς τοῦ ἀφεντικοῦ του ἀπὸ τὴν Ἀμερικὴ καὶ αὐτός, γιὰ νὰ τοὺς εὐχαριστήσῃ, τοὺς πῆγε στὴν Πάρνηθα. Μαζύ τους οἱ ξένοι εἶχαν μιὰ μικρὴ φωτογραφικὴ μηχανὴ Μπράουν τῆς Κόντακ.
Κάποιος ἒπρεπε νὰ κρατάῃ τὴν μηχανὴ γιὰ νὰ τραβήξῃ τὶς οἰκογενειακές τους φωτογραφίες καὶ ἒτσι ὁ μαγαζάτορας πῆρε καὶ τὸν νεαρὸ ὑπάλληλό του μαζύ… «Ὃταν κατάλαβα ὃτι αὐτὸ τὸ μηχάνημα ποὺ κρατοῦσα στὰ χέρια μου μπορεῖ νὰ ἀποτυπώσῃ σὲ εἰκόνα ἐπάνω σὲ χαρτὶ ὃ,τι ἒχω ζωντανὸ μπροστά μου, μαγεύτηκα…» εἶχε πεῖ ὁ ἲδιος.
Ἡ πρωτόγνωρη ἐμπειρία ἐκείνης τῆς ἡμέρας τὸν σημάδεψε: ἡ ἀπόκτησις μιᾶς δικῆς του φωτογραφικῆς μηχανῆς ἒγινε, γιὰ τὸν ἒφηβο Κώστα Μπαλάφα, ὂνειρο μιᾶς ὁλόκληρης ζωῆς.
Ὃταν σπούδαζε στὰ Ἰωάννινα, κατάφερε ν’ ἀγοράσῃ μία Τζούνιορ Κόντακ πουλῶντας καὶ τὸ ρολόι του γιὰ νὰ συμπληρώσῃ τὸ ποσό. Τὴν ἐποχὴ ποὺ εὑρίσκετο στὴν Ἰταλία, ἀντικατέστησε τὴν μηχανή του μὲ μία Ρομπότ. Ἒγινε φίλος μὲ κάποιον ὑπάλληλο ἑνὸς γειτονικοῦ φωτογραφείου, κι ἒτσι ἒμαθε καὶ τὴν τέχνη τοῦ σκοτεινοῦ θαλάμου.
Μὲ αὐτὴν τὴν μηχανή, ὁ νεαρὸς τότε φωτογράφος ἒμελλε ν’ ἀπαθανατίσῃ τὴν πορεία τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ πρὸς τὸ ἀλβανικὸ μέτωπο, τὴν Κατοχὴ καὶ τὸν ἒνοπλο ἀγῶνα τοῦ ΕΛΑΣ στὴν Ἢπειρο. Χρησιμοποιῶντας τὸ φὶλμ ποὺε εὑρέθη στὰ συντρίμια ἑνὸς ἰταλικοῦ βομβαρδιστικοῦ ποὺ κατέῤῥιψαν τὰ ἑλληνικὰ στρατεύματα, ο Κώστας Μπαλάφας κατέγραψε πολλὰ ἀπὸ τὰ ἐγκλήματα τῶν κατακτητῶν στὴν Ἢπειρο καί, ἀμέσως μετά, τὴν δραστηριότητα τοῦ ἀντάρτικου στὴν ἲδια περιοχή. Δὲν ὑπῆρξε ἐπαγγελματίας φωτορεπόρτερ, οὒτε εὑρέθηκε τυχαῖα στὸ μέτωπο τῶν πολεμικῶν ἐπιχειρήσεων: ἦταν ἀντάρτης-τυφεκιοφόρος καὶ παράτολμος φωτογράφος.
Τὸ παράτολμο τοῦ χαρακτῆρος καὶ τῶν πράξεών του ἀποδείχθηκε περίτρανα, ὃταν ἀποθανάτιζε φοβερὰ ἐγκλήματα καὶ σκηνές ἐμπρὸς στοὺς Ἰταλογερμανοὺς κατακτητές, μὲ κίνδυνο τὴν ἂμεση ἐκτέλεσή του, ἢ φωτογραφίζοντας ὁλόρθος τοὺς διπλανοὺς συμπολεμιστές του τὴν ὣρα τῆς μάχης.
Τὸν Μάρτιο τοῦ 1944 φωτογράφισε τὰ ἂψυχα σώματα τῶν Τόδουλου καὶ Φαρίδη ποὺ αἰωροῦντο ἂψυχα ἀνάμεσα σὲ δύο πλατάνια στὴν λίμνη τῶν Ἰωαννίνων. Οἱ Γερμανοὶ κατακτητὲς ἂφηναν ἀλλὰ καὶ ὑποχρέωναν τὸ πλῆθος νὰ πλησιάσῃ τὴν ἐπιτηρούμενη ἀπὸ φρουροὺς περιοχή, γιὰ λόγους παραδειγματισμοῦ καὶ ἐκφοβισμοῦ. Ὁ Κώστας Μπαλάφας ἒκανε πρῶτα μιὰ πρόχειρη αὐτοψία, ὑπολόγισε τὶς ἀποστάσεις καὶ ξαναγύρισε κρατῶντας στὴν ἀγκαλιά του μιὰ σακούλα μὲ κρεμμύδια. Μέσα ὃμως εἶχε κρύψει τὴν φωτογραφική του μηχανὴ μὲ ἀνοικτὴ μιὰ τρύπα μπροστὰ στὸ φακό. Περνῶντας μπροστὰ ἀπ’ τοὺς κρεμασμένους, ἀποθανάτισε τὸ γεγονός, ἀφήνοντας ἒτσι στὴν ἱστορία μία ἀπὸ τὶς πιὸ χαρακτηριστικὲς φωτογραφίες τῆς Κατοχῆς.
Τὸ 1942 συνελήφθῃ καὶ πέρασε στὸ Μεσολόγγι ἰταλικό στρατοδικεῖο, γιὰ κατοχὴ ἀσφράγιστου τρανζίστορ. Ἀπ’ αὐτό, κρυμμένος σ’ ἓνα ὑπόγειο μὲ φίλους του, ἂκουγαν καθημερινὰ τὰ νέα ἀπὸ τὸ BBC. Δὲν ἀρκέστηκαν σ’ αὐτό, βέβαια, καὶ σιγά-σιγὰ ἂρχισαν νὰ κυκλοφοροῦν ἓνα δελτίο μὲ τὰ νέα ποὺ μεταδίδονταν. Κάτι τέτοιο, φυσικά, δὲν μποροῦσε νὰ κρατηθῇ μυστικὸ γιὰ πολὺ καιρό. Μαθεύτηκε καὶ τοὺς ἒπιασαν ἀλλὰ τὸ στρατοδικεῖο ἀπὸ κάποια σύμπτωση ἒδειξε ἐπιείκεια καὶ τοὺς κατεδίκασε μόνο σὲ τρεῖς μῆνες φυλακὴ μὲ ἀναστολή. Ἒτσι, ἐφέθηκαν ἐλεύθεροι.
Τότε ὁ Μπαλάφας ἀνέβηκε στὸ βουνὸ καὶ κατατάχθηκε στὸ 85ο Σύνταγμα τοῦ ΕΛΑΣ μὲ διοικητὴ τὸν Γιῶργο Καλλιανέση.
Τὸ ἀξιόλογο ἱστορικὸ καὶ καλλιτεχνικό του ἒργο, καὶ ἰδιαίτερα ἡ φωτογραφικὴ καταγραφὴ τῆς Ἐθνικῆς Ἀντιστάσεως στὴν Ἢπειρο, ἀποτυπώθηκε σ’ ἓνα λεύκωμα-βιβλίο, ἐμπλουτισμένο μὲ αὐτούσιες δραματικὲς ἀφηγήσεις τοῦ ἰδίου.
Τὸ 2008 δώρισε τὸ φωτογραφικὸ ἀρχεῖο του στὸ Μουσεῖο Μπενάκη χωρὶς ἀνταλλάγματα, παρὰ μόνο μὲ μία παράκληση: «Νὰ τὸ προσέχουν» – 15.000 ἀσπρόμαυρα ἀρνητικὰ ἀπὸ τὸ 1939 ὡς τὸ 2000 ἀλλὰ καὶ 60 ταινίες μικροῦ μήκους ἒτοιμες γιὰ ψηφιακὴ ἀπεξεργασία, προκειμένου νὰ διασωθοῦν ἡ καθημερινότητα, τὰ ἢθη καὶ τὰ ἒθιμα τῆς ἠπειρωτικῆς καὶ νησιωτικῆς Ἑλλάδος. «Η φωτογραφία είναι μια δύσκολη τέχνη επειδή είναι εύκολη», εἶχε πεῖ.
Ὁ Κώστας Μπαλάφας εἶναι ἲσως ὁ μοναδικὸς Ἓλληνας φωτογράφος ποὺ κατὰ καιροὺς περπάτησε ὃλη σχεδὸν τὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν ἀπέδωσε μὲ ἓνα ἰδιαίτερο εἰλικρινὴ καὶ γεμάτο ἀνθρωπιὰ τρόπο σὲ φωτογραφικὴ εἰκόνα. Ἀνῆκε στὴν παλαιὰ γενιὰ τῶν φωτογράφων, στὴν ὁποία ἡ ρεαλιστικὴ ἀπεικόνιση συνοδεύεται ἀπὸ τὴν ἒντονη συναισθηματικὴ φόρτιση τῶν γεγονότων τῆς ἐποχῆς…
Κατοχή, ἐμφύλιος, ἀνοικοδόμηση. Ὁ σεβασμὸς στὴν παράδοση, ποὺ τὴν θεωρεῖ τὸ σημαντικότερο στοιχεῖο γιὰ ἓναν λαό, ἡ μελέτη τῆς ἱστορίας, ἡ συμμετοχή του στοὺς ἀγῶνες τοῦ ἒθνους γιὰ ἐλευθερία καὶ δημοκρατία, ἡ ἀγάπη του γιὰ τὸν φτωχὸ ἀγρότη καὶ ἐργάτη εἶναι ἐμφανέστατη σὲ ὃλο τὸ ἒργο του…
Ἀποποίηση εὐθύνης
Οἱ συντάκτες τῶν ἄρθρων ἀποδέχονται ὅτι φέρουν τὴν ἀποκλειστικὴ εὐθύνη γιὰ τὴ νομιμότητα, ἀλλὰ καὶ γιὰ τὴν ὀρθότητά του περιεχομένου τῶν ἄρθρων τους, ἀπαλλάσσοντας τὸ filonoi.gr ἀπὸ ὁποιανδήποτε σχετικὴ εὐθύνη.
Τὸ παρὸν ἀναδημοσιεύθηκε στὸ ElderofZyklon's Blog!.