Δυϊκὸς καὶ πληθικὸς ἀριθμός

Ἀπαγορεύεται ἡ ἀναδημοσίευσις τῶν κειμένων τοῦ κυρίου Μιχαὴλ Ἀλεξανδρῆ δίχως ἀναφορὰ τῆς πηγῆς, τοῦ ὀνόματός του καὶ τοῦ ἐπαγγέλματός του ὡς ἔχει!!!
Παρακαλῶ πολὺ σεβαστεῖτε το…
Εὐχαριστῶ.

Φιλονόη

(τοῦ Μιχαὴλ Ἀλεξανδρῆ)

Α. ΧΡΗΣΙΣ ΤΟΥ ΔΥΪΚΟΥ ΑΡΙΘΜΟΥ:     Παραλείπων τὸ γραμματικὸν μέρος, περὶ τοῦ ὁποίου πᾶς ἐνδιαφερόμενος δύναται νὰ ἀνατρέξῃ εἰς μίαν Γραμματικὴν τῆς ἀρχαίας Ἑλληνικῆς καὶ νὰ γνωρίσῃ τὸ τυπικὸν τούτου, περιορίζομαι ἐν τῆι χρήσει ἀπὸ τοῦ Ὁμήρου καὶ ἐντεῦθεν, ἐπισημαίνων ὅτι ἡ ἀνάπτυξις καὶ ἡ χρῆσις τοῦ δυϊκοῦ εἶναι προγενεστέρα τοῦ Ὁμήρου:

  1. Ὑπάρχουν μερικὰ πράγματα, τὰ ὁποῖα ἐκ φύσεως ἀποτελοῦν ζεῦγος. Τοιαῦτα εἶναι κυρίως μέλη καὶ ὄργανα τοῦ ἀνθρωπίνου σώματος: χεῖρες, πόδες, σκέλη, μηροί, νεφροί, ὀφθαλμοί, ὦτα. Ἐκ τῆς χρείας πρὸς ἐπακριβῆ ἐκφορὰν τοιούτων ζευγῶν παρήχθησαν γραμματικοὶ τύποι πάντων τῶν κλιτῶν μερῶν τοῦ λόγου μετὰ ἰδιαιτέρων καταλήξεων, εἰς μὲν τὰ πτωτικὰ ὁμοίων εἰς τὴν γενικὴν καὶ δοτικὴν καὶ ὁμοίων εἰς τὰς ἄλλας τρεῖς πτώσεις, εἰς δὲ τὸ ρῆμα μόνον διὰ τὸ δεύτερον καὶ τρίτον πρόσωπον (ὡς πρῶτον πρόσωπον τοῦ δυϊκοῦ ἐχρησιμοποιεῖτο τὸ πρῶτον πληθικόν).
  2. Οὕτω ἐγεννήθη ὁ δυϊκὸς ἀριθμὸς καὶ τὰ προηγούμενα ὀνόματα, ἐπειδὴ φύσει ἀποτελοῦν ζεύγη, ἐξεφέροντο πλέον διὰ τοῦ ἀριθμοῦ αὐτοῦ: χεῖρε/χειροῖν, πόδε/ποδοῖν, σκέλει/σκελοῖν, μηρώ/μηροῖν, νεφρώ/(νεφροῖν), ὀφλαθμώ/ ὀφθαλμοῖν, ὦτε/ὤτοιν καὶ τὸ ἀπαντώμενον εἰς τὸν Ὅμηρον ὄσσε (ὀνομαστική-αἰτιατική= μάτια). Ἰδιαίτερα τὸ ὄσσε ἦτο εὐχρηστότερον τῶν ἄλλων ζευγῶν (ἀπαντᾶται πλέον τῶν τριακοσίων ἐν τοῖς κειμένοις). Προσθετέα εἰς ταῦτα τὸ ἀπόλυτον ἀριθμητικὸν δύω (τὸ δύο σπανιώτερον)/δυοῖν καὶ ἡ ἀντωνυμία ἄμφω/ἄμφοῖν (ὁ δεύτερος εἶναι μεθομηρικὸς τύπος). Τῆς Λατινικῆς λείψανα δυϊκοῦ, ὁ ὁποῖος ἐξεβλήθη ἐνωρίτερον τῆς Ἑλληνικῆς, ἀποτελοῦν τὸ duo καὶ τὸ ambo.
  3. Χρῆσις τοῦ δυϊκοῦ ἐλάμβανε χώραν καὶ πρὸς ἔξαρσιν τῆς ἐννοίας δύο πραγμάτων ἢ δύο προσώπων, ὅπως ἦσαν οἱ ἀδελφοὶ Ἀγαμέμνων καὶ Μενέλαος, ὁ Αἴας ὁ Τελαμώνιος καὶ ὁ Αἴας ὁ Λοκρός, ἡ πόλις τῶν Ἀθηνῶν καὶ ἡ πόλις τῆς Σπάρτης: Ἀρτείδα δὲ μάλιστα δύω, κοσμήτορε λαῶν (Ὅμηρος), Αἴαντε δύω (Ὅμηρος), δυοῖν ναυμαχίαιν καὶ πεζομαχίαιν (Θουκυδίδης), ἄρνε δύω (Ἀριστοφάνης), περὶ τοῖν πολέοιν (Ἰσοκράτης).
  4. Ἀπὸ τῶν ἀρχῶν τοῦ τετάρτου αἰῶνος ἤρχισεν νὰ ὑποχωρῆι σταδιακῶς ἡ χρῆσις τοῦ δυϊκοῦ τῶν ὀνομάτων, τοῦ δὲ ρήματος ἐξέλιπεν ἐντελῶς κατὰ τὸν αἰῶνα τοῦτον καὶ ἀντικατεστάθη πλήρως ὑπὸ τοῦ πληθικοῦ. Εἰς μεταγενέστερα κείμενα τῶν ἀττικιζόντων παρατηρεῖται ἡ χρῆσις τοῦ δυϊκοῦ τῶν ὡς ἄνω ὀνομάτων κατὰ μίμησιν. Τὸ ἀκόλουθον παράδειγμα εἶναι σαφέστατον, διότι ὑπάρχει ἀσυμφωνία ἀριθμῶν: δύω νεανίσκω προσέτρεχον (Ξενοφῶν): τὸ μέν ὑποκείμενον μετὰ τοῦ διορισμοῦ εὑρίσκονται εἰς τὸν δυϊκόν, τὸ δὲ ῥῆμα εἰς τὸν πληθικόν.
  5. Ὁ δυϊκὸς τῶν ὀνομάτων ἐξεβλήθη παντελῶς ἀργότερον, διότι εὐκόλως ἀντικαθίστατο ὑπὸ τοῦ πληθικοῦ μετὰ τῆς προτάξεως ἢ τῆς ἐπιτάξεως τοῦ δύω ἢ τιθεμένου μόνου τούτου (τὸ δύω ἐπέζησε καὶ εἰς συγγραφεῖς τῆς βυζαντινῆς περιόδου). Οὕτω τό “δυοῖν ναυμαχίαιν καὶ πεζομαχίαιν” τοῦ Θουκυδίδου ἠδύνατο νὰ ἐκφρασθῆι εὐχερῶς μετὰ ἰσοδυνάμου τρόπου “διὰ δύω(= δύο) ναυμαχιῶν καὶ πεζομαχιῶν” ἤ “ἐν δισσαῖς ναυμαχίαις καὶ πεζομαχίαις”, καὶ τὸ τοῦ Ἰσοκράτους “περὶ τοῖν πολέοιν” διὰ τοῦ “περὶ τῶν δύω (= δύο) πόλεων” (Ἀθηνῶν καὶ Σπάρτης).

Β. ΙΔΙΑΙΤΕΡΑΙ ΧΡΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΛΗΘΙΚΟΥ ΑΡΙΘΜΟΥ:    Ὁ πληθικὸς ἀριθμός, πέραν τῆς χρήσεως τούτου ὡς δηλωτικοῦ πλήθους πραγμάτων καὶ προσώπων, ἤτοι περισσοτέρων τοῦ ἑνὸς ἢ τῶν δύο, ἐμφανίζει ὡρισμένας ἰδιαιτερότητας, ἐκ τῶν ὁποίων ἐπελέξαμεν τὰς ἑξῆς ἀξίας σπουδῆς, διότι ἀπαντῶνται καὶ ἐν τῆι Νέᾳ Ἑλληνικῆι:

  1. Κύρια ὀνόματα προσώπων τίθενται κατὰ πληθικὸν ἀριθμὸν ἢ πρὸς δήλωσιν προσώπων ἐχόντων τὸ αὐτὸ ὄνομα ἢ πρὸς δήλωσιν προσώπων ὁμοίων μετὰ τοῦ ἀναφερομένου: –μυρίους ὄψονται ἀνθ’ ἑνὸς Κλεάρχους. –οἱ τῶν Ἀθηναίων εὐστομεῖτε τοὺς πάλαι σοφούς, Πλάτωνας, … Ἐπικούρους, … Πύρρωνας, Ἀριστοτέλεις. Τὸ αὐτὸ παρατηρεῖται καὶ σήμερον καὶ διὰ τοὺς αὐτοὺς λόγους: σαρανταπέντε Γιάννηδες. –οἱ Παλαμᾶδες, οἱ Καραϊσκάκηδες.
  2. Ἀντὶ τοῦ πρώτου ἑνικοῦ προσώπου τίθεται τὸ πρῶτον πληθυντικὸν εἰς ἔνδειξιν μετριοφροσύνης ἢ μεγαλοπρεπείας, καὶ μάλιστα ἂν ὁ ὁμιλῶν ἀναφέρῃ τι περὶ ἑαυτοῦ: -ὅσα οὖν καὶ ἐπυθόμεθα καὶ ἠισθῆσθαι δοκοῦμεν περὶ αὐτοῦ, ταῦτα πειρασόμεθα διηγήσασθαι (Ξενοφῶν). -διόπερ ἡμεῖς οὐ παράκλησιν εὑρόντες, ἀλλὰ παραίνεσιν γράψαντες μέλλομέν σοι συμβουλεύειν (Ἰσοκράτης). Ἐν τῆι Νέᾳ Ἑλληνικῆι παρατηρεῖται τὸ αὐτὸ φαινόμενον ἐπὶ προσώπων κατεχόντων ὑψηλότατον ἀξίωμα (ἀνωτάτου ἄρχοντος, ὑπουργοῦ, δικαστοῦ, στρατιωτικοῦ) ἀλλὰ καὶ ἐπὶ προσώπου τῆς διοικήσεως ἐξουσιοδοτημένου πρὸς τοῦτο): ἀποφασίζομεν (καὶ διατάσσομεν). Τὸ αὐτὸ παρατηρεῖται καὶ εἰς ὁμιλητὰς καὶ συγγραφεῖς.
  3. Ἐν τῶι νέῳ Ἑλληνικῶι βίῳ εἰσῆλθε, ἴσως οὐχὶ κατ’ ἀναλογίαν πρὸς τὴν προηγουμένην περίπτωσιν (ἀπαιτεῖται ἀπόδειξις), ἀλλὰ μᾶλλον διὰ μιμήσεως ξένων προτύπων, ἡ χρῆσις τοῦ δευτέρου πληθικοῦ ἀντὶ τοῦ ἑνικοῦ προσώπου πρὸς ἔκφρασιν ἁβρότητας ἢ καὶ μεγαλοπρεπείας πρὸς πρὸσωπον (ἄγνωστον ἢ γνωστόν, μεγαλύτερον κατὰ τὴν ἡλικίαν ἢ ἀνώτερον κατὰ κοινωνικὴν θέσιν ἢ κατ’ ἀξίωμα) πρὸς ὃ ὁ λόγος καὶ ἔλαβεν γενικὸν χαρακτῆρα. Αὐτὸς ὁ τρόπος, ὀνομαζόμενος τῆς καλῆς συμπεριφορᾶς, ἕλκει τὴν καταγωγὴν ἐκ τοῦ γαλλικοῦ savoir vivre (ἡ γαλλικὴ λεπτότητα καὶ εὐγένεια εἶναι περιώνυμος), τὸν ὁποῖον ἐμιμήθη πρῶτον ὁ ἑλληνισμὸς τῶν παροικιῶν τοῦ ἐξωτερικοῦ, ἀκολούθως ἡ ἄρχουσα ἐν Ἑλλάδι τάξις, καὶ ὁ ὁποῖος ἐπεξετάθη εἰς πάσας τὰς κοινωνικὰς τάξεις. Εἶναι τοῖς πᾶσι γνωστὰ τὰ λεγόμενα παλαιότερον ὑπὸ τοῦ λαοῦ ἄλλοτε μετὰ σεβασμοῦ, ἄλλοτε μετὰ σατιρικοῦ στόμφου καὶ ἐνίοτε μετ’ εἴρωνος διαθέσεως, διὰ μὲν τὸν ἐγγράμματον “μιλάει μὲ τὸ νῦ καὶ μὲ τὸ σῖγμα”, διὰ δὲ τὸν ἀνατραφέντα ἢ τὸν ἀκολουθοῦντα τὸ savoir vivre “μιλάει μὲ τὸ σεῖς καὶ μὲ τὸ σᾶς”.

Μιχαὴλ Ἀλεξανδρῆς
Φιλόλογος

ἀπὸ Ὑποστηρίζω τὴν κίνησι πολιτῶν γιὰ τὴν ἐπαναφορὰ τοῦ πολυτονικοῦ

φωτογραφία

Ἀποποίηση εὐθύνης

Οἱ συντάκτες τῶν ἄρθρων ἀποδέχονται ὅτι φέρουν τὴν ἀποκλειστικὴ εὐθύνη γιὰ τὴ νομιμότητα, ἀλλὰ καὶ γιὰ τὴν ὀρθότητά του περιεχομένου τῶν ἄρθρων τους, ἀπαλλάσσοντας τὸ filonoi.gr ἀπὸ ὁποιανδήποτε σχετικὴ εὐθύνη.

2 thoughts on “Δυϊκὸς καὶ πληθικὸς ἀριθμός

Leave a Reply